Zmienna historia pieniądza

Znany mediewista przedstawia w niezwykle interesujący sposób znaczenie pieniądza w średniowieczu. Zajmuje się m.in. religijnymi, społecznymi i kulturowymi konsekwencjami istnienia pieniądza w życiu publicznym. Podkreśla, że badając powyższe zagadnienia należy mieć świadomość odmienności średniowiecza od czasów nowożytnych i współczesnych. Trzeba pamiętać o ahistorycznym znaczeniu takich terminów, jak prekapitalizm, kapitalizm i pieniądz, który „w dzisiejszym rozumieniu (…) stanowi wytwór nowoczesności”. Zdaniem autora nie można poszukiwać źródeł gospodarki kapitalistyczej w średniowieczu ze względu na istniejący wówczas „głód monetarny” – niewystarczające zasoby finansowe, zbyt niejednolicie ukształtowany rynek oraz brak transakcji giełdowych.

Znamienne jest na przykład porównanie dwóch stuleci średniowiecza, XII i XIII. Le Goff podkreśla, że „brak współpracy ekonomistów z numizmatykami, a do tego niejasności w nielicznych źródłach pisanych, często niepozwalające na ustalenie, czy chodzi o pieniądze realne, czy obrachunkowe, w znacznej mierze utrudniają badanie tego okresu w historii pieniądza”. Sceptycyzm autora odnosi się do jednoznacznych wniosków wysuwanych na temat roli finansów w XII stuleciu. Natomiast „inną postać sprawy przybrały w XIII wieku; możliwość precyzowania i poszerzania dotyczących go badań pozostaje oczywiście w związku ze wzrostem dokumentacji, a przede wszystkim z rzeczywistym rozwojem gospodarki pieniężnej po wielkich zmianach, jakie dokonały się na chrześcijańskim Zachodzie w latach 1150-1250”.

Autor ukazuje wewnętrzną różnorodność epoki w kontekście znaczenia materialnego „monety” oraz jej wpływu na mentalność ludzi średniowiecza. Zanalizowana przez badacza zmienna historia pieniądza w sferze ekonomii i duchowości „wieków średnich”, inspiruje m.in. do refleksji o „kulturowym pejzażu” fascynującej i wciąż tajemniczej, najdłuższej epoki w historii Europy.

Niezwykle interesujące są rozważania Le Goffa o zmieniającym się na przestrzeni wieków nauczaniu Kościoła o bogactwie, handlu czy lichwie. W odniesieniu do zagadnień religijnych, warto podkreślić związek pieniądza z nauką i pojęciem czasu. Autor pisze np. o grupie „nowych intelektualistów”, którzy dzielili się wiedzą poza ośrodkami uniwersyteckimi, pobierając zapłatę od swoich uczniów, co zostało napiętnowane przez duchownych, m.in. świętego Bernarda. Nie wolno bowiem „kupczyć słowem”, czyli „sprzedawać nauki, która tak jak czas, należy wyłącznie do Boga”. Badacz podkreśla, iż powstawanie uczelni wpłynęło na poprawę sytuacji życiowej nauczycieli, których można by ahistorycznie określić jako korepetytorów średniowiecza. Mediewista zauważa także, iż w intelektualnej przestrzeni epoki istniały uniwersytety ubogie. Pieniądz, także w sferze intelektualnej, czego dowodem jest zapoczątkowany w średniowieczu mecenat, kształtuje – pomimo kryzysów finansowych, wojen i klęsk żywiołowych – „wszystkie formy ludzkich aktywności, tak tradycyjnych, jak nowych”.

Natomiast świadome wyrzeczenie się pieniądza ze względu na wartości najwyższe, w trosce o jakość życia duchowego, jest cechą powstających w średniowieczu zakonów żebraczych, franciszkanów i dominikanów. Idea caritas, zasada sprawiedliwości, dominujące znaczenie nauczania Kościoła rzymskokatolickiego sprawiają, iż „pieniądz, mimo że przestał być przeklęty i piekielny, pozostał podejrzany przez całe średniowiecze”.

Agnieszka Palicka

Jacques Le Goff, Średniowiecze i pieniądze. Esej z antropologii historycznej , tłum. Bogdan Baran, sw Czytelnik, Warszawa 2001, seria: Pejzaże kultury.