Wolne i cnotliwe

„Osiemdziesiąt jeden lat po krachu na Wall Street historycy gospodarki nadal toczą spory o przyczyny i konsekwencje Wielkiej Depresji. Za to w ciągu zaledwie dnia lub dwóch po upadku Lehman Brothers we wrześniu 2008 r. pojawił się wśród elit politycznych i medialnych świata zachodniego konsensus tłumaczący przyczyny i konsekwencje nowego kryzysu finansowego. Ten konsensus był urzekająco prosty: za sprawą nieistniejących bądź słabych regulacji amerykańskie banki mogły sfinansować sprzedaż kredytów hipotecznych klientom o niskich dochodach z nieistniejącym zabezpieczeniem pożyczki”. Trzeba tu dodać, że media do dzisiaj powtarzają ten uproszczony i nieprawdziwy pogląd. Dlatego należy się cieszyć, że OMP wydał tę książkę.

Jest to obszerny zbiór artykułów podzielony na dwie części. Pierwsza z nich zawiera prace poświęcone różnym aspektom obecnego kryzysu ekonomicznego (oraz roli państw w jego zwalczaniu), druga zaś obejmuje teksty z teorii oraz historii myśli ekonomicznej i filozofii polityki. Artykuły części I mają różnorodny charakter. Niektóre pisane są na dość dużym poziomie ogólności, inne traktują o sprawach bardziej szczegółowych, np. polityka mieszkaniowa w Holandii, problemy gospodarki węgierskiej czy wpływ kryzysu na strefę euro. W analizach przewija się teza obalająca cytowaną na początku obiegową opinię: źródłem kryzysu 2008 roku był nie brak regulacji, ale raczej polityczna decyzja rządów USA o wsparciu mniejszości przez oferowanie im kredytów hipotecznych. Środkiem było zmniejszenie, a potem zaprzestanie jakichkolwiek wymagań co do zdolności kredytowej. Tak więc to raczej brak wolności niż wolność gospodarcza legły u podstaw kryzysu.

Z drugiej części książki wybieram jedynie tekst R. Scrutona, najbardziej bodaj znanego filozofa wiązanego z nurtem konserwatywnym. Scruton zmaga się z problemem, jak pogodzić zasady społecznej gospodarki rynkowej z zasadami liberalizmu gospodarczego. Dla W. Röpke’go, „ojca” koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, jasne było, że podstawą ekonomii jest oikos, „miejsce osiedlenia i bezpieczeństwa, gdzie ludzie czują się u siebie w domu i są przyjaźnie nastawieni do swoich sąsiadów”. Temu oikos zagraża z jednej strony interwencja państwa, z drugiej zaś zagrożenie oddolne w postaci „anarchii nieokiełznanego interesu własnego”. Jeśli rynek dla dobra wspólnego ma być ograniczany, owo ograniczenie musi mieć charakter oddolny (społeczny, a nie polityczny); społeczeństwo na poziomie lokalnym rządzi się jednak motywami dobroczynnej ofiary, przyjaźni i pobożności, a „jego mieszkańcy nie są konsumentami, jeśli już, to pośrednio, przy okazji uzupełniania zapasów”. Dlatego największym zagrożeniem dla tak pojętej gospodarki jest powstanie społeczeństwa masowego i uznanie ateizmu za normę.

Podstawową zaletą książki jest to, że oferuje wielość spojrzeń na zjawiska ekonomiczne i dzięki temu odwzorowuje stopień skomplikowania problematyki. Dwa nurty rozważań, ekonomiczny i filozoficzny, umożliwiają czytelnikowi namysł nad podstawowym związkiem aktywności ekonomicznej człowieka z jego moralnością i wolnością, związek, który jest podstawą kapitalizmu; „jeżeli wymiana handlowa i finansowa uwarunkowana jest przez wolność (o czym przekonany był Tocqueville) i jeśli podstawą wolności jest męska odwaga bądź umiejętność panowania nad sobą, to społeczeństwo, które chce bazować na wymianie gospodarczej, musi być męskie, czyli zarówno wolne, jak i cnotliwe”.

Marek Lechniak

Platon na Wall Street. Konserwatywne refleksje o kryzysie ekonomicznym, pod red. Jacka Kloczkowskiego i Jonathana Price’a, ośrodek myśli politycznej, center for european renewal, Kraków 2010, seria: Studia i Analizy.