Scenariusze dla filmowców

„Na Scenariusze syberyjskie Wiesława Helaka składają się cztery teksty: Buriacki Bóg – nawiązujący do historii Benedykta Dybowskiego, sławnego zoologa, badacza fauny Bajkału, emisariusza rządu powstańczego z 1863 r. i oczywiście sybiraka; Jakuty – o Wacławie Sieroszewskim, zesłańcu na Syberię z 1879 r., etnografie i prozaiku, który po odzyskaniu wolności wielokrotnie jeszcze podróżował na Wschód, tyle że już dobrowolnie, realizując swe pasje poznawcze; Paczurland – oparty na zupełnie nieprawdopodobnym życiorysie rodzonego brata Józefa Piłsudskiego, Bronisława, spiskowca planującego w 1887 zamach na cara, katorżnika, etnografa, badacza kultury Ajnów i Niwchów; oraz Żebyście zdechli – kontrapunkt dla wcześniejszych scenariuszy wykorzystujący opublikowane w Instytucie Literackim w Paryżu wspomnienia z Kazachstanu Grażyny Jonkajtys-Luba, a także rodzinne historie zesłańcze z lat 1940-1946 znane Wiesławowi Helakowi z przekazów familijnych”. Tyle ze wstępu Krzysztofa Masłonia.

Książka Helaka (reżysera filmowego i scenarzysty) to rzeczywiście scenariusze filmów, które dotąd nie zostały przez autora zrealizowane, aby więc nie popadły w zapomnienie (lub znalazły producenta) wydano je w formie książkowej. Skąd pomysł na tego rodzaju tematykę? Powodem była zapewne nie tylko fascynacja martyrologiczną historią naszego kraju ani też zainteresowanie nieprawdopodobnymi życiorysami głównych bohaterów. Źródeł należałoby szukać nieco głębiej, w dramatach rodzinnych, bowiem rodzice autora przebywali w latach 1940-46 w kraju Krasnojarskim i we Władywostoku. Helak odbył podróż śladami swoich bohaterów i rodziców, więc zna opisywane tereny z autopsji. Życiorysy Sieroszewskiego, Dybowskiego i Piłsudskiego, wówczas młodzieńców, to doskonałe przykłady, jak potencjalną klęskę można przekuć w sukces i pasję, która staje się całym życiem, sposobem na życie oraz zapewnia miejsce w ludzkiej pamięci i podróżniczym panteonie. Oczywiście bardzo ciekawa z punktu widzenia idei niepodległościowej jest historia Bronisława Piłsudskiego, przez lata zapomnianego lub też celowo przemilczanego w Polsce okresu PRL etnografa, o którym pamięć wraca w ostatnich latach. Piłsudski, współorganizator przygotowań zamachu na cara Aleksandra III, współpracował z Aleksandrem Uljanowem, skazanym na śmierć starszym bratem rosyjskiego rewolucjonisty Włodzimierza Uljanowa, znanego później jako Lenin. Helak wzbogaca scenariusze unikatowymi zdjęciami rdzennej ludności syberyjskich terenów, prezentuje ich zwyczaje, wierzenia, codzienne zajęcia, sposób myślenia. Jednocześnie w tym etnograficznym kontekście umieszcza swoich bohaterów, ukazuje (rzecz jasna bardzo fragmentarycznie) ich trudne, budzące odrobinę zazdrości, niecodzienne losy. Tworzy pomniki ludziom, którzy potrafili oswoić i pokochać krainy dzikie i na pozór nieprzyjazne, mające być dla nich miejscem odbywania kary.

Dla większości Polaków Syberia to miejsce kaźni, utrwalone w naszej narodowej pamięci jako obszar zesłania wielu znanych postaci historycznych, ale stała się również przestrzenią głębokiej inspiracji dla wielu pisarzy. Scenariusze syberyjskie bez wątpienia poruszają niezwykle interesującą i ważką tematykę, która mimo upływu lat nadal może budzić fascynację. Dodatkowo autor niejako przywraca nam sylwetki postaci wyjątkowych i niezłomnych, które nie powinny być zapomniane. Jedynym minusem książki jest forma jej zapisu, czyli po prostu scenariusz. Nagromadzenie didaskaliów niestety poważnie utrudnia lekturę, więc jeżeli czytelnicy oczekują linearnej powieści o losach polskich katorżników, to mogą poczuć się bardzo zawiedzeni. Książka jest doskonałym materiałem na krótkometrażowe filmy i przede wszystkim ten jej walor należy uwypuklić.

Jacek Hnidiuk

Wiesław HELAK, Scenariusze syberyjskie , Wydawnictwo Trio, Muzeum Lwowa i Kresów, Warszawa 2013, seria: Biblioteka kresowa.