Przestrzeń dialogu

Pogranicze jako obszar i kategoria badawcza od lat cieszą się powodzeniem wśród literaturoznawców. Chciałoby się powiedzieć: wszędzie jest pogranicze, żyjemy „pomiędzy”. W literaturoznawstwie zorientowanym kulturowo pogranicze ma nadal sens historyczno-geograficzny. Tradycje badawcze związane ze śledzeniem przenikania się kultur i granic ich przejawiania się stanowią rys charakterystyczny dla mniejszych środowisk polonistycznych. Do nich należy grupa literaturoznawców z Uniwersytetu Rzeszowskiego, z których większa część skupiona jest wokół czasopisma „Fraza”. Refleksję literaturoznawczą, kojarzącą historię i geografię, zapoczątkowali tu Stanisław Uliasz, Czesław Kłak i Zbigniew Światłowski. Jednym z niedawnych owoców tego sposobu uprawiania humanistyki jest omawiana praca zbiorowa. Książka potwierdza spostrzeżenie, że pogłębianiu i uszczegóławianiu podjętych dużo wcześniej zagadnień pogranicza towarzyszą próby ich scalenia, uporządkowania, a następnie unowocześniania.

Od strony metodologicznej sprawę ujął Edward Kasperski; eksponując aktualność i użyteczność kategorii pogranicza, sformułował potrzebę jej uniwersalizacji. Pisze: „Drogę do tego celu widzę w stosowaniu zasady, iż żaden punkt widzenia i żadna wartość kulturowa nie wystarczają same sobie, lecz zyskują na znaczeniu i wadze dopiero w spotkaniu się i konfrontacji z innymi punktami widzenia oraz innymi wartościami kulturowymi”. Tom, jako całość, sformułowaną zasadę realizuje.

Zgłębianie pogranicza kulturowego jest poniekąd poznawaniem procesów globalizacyjnych, które stwarzają warunki do wymiany, przenikania i dialogowania. Badania te są również nowoczesną odmianą dociekań regionalistycznych, które już nie izolują elementów danej kultury, wykazując ich zamkniętą wyjątkowość. Pogranicze (może niekiedy nazbyt idealistycznie) jawi się jako rzeczywistość kulturowa w stanie permanentnego otwarcia.

Bez mała pięćdziesiąt artykułów przynosi głównie kulturowo-literacki obraz Galicji. Wprowadza do niego Oksana Weretiuk, systematyzując galicyjskie kody pogranicza kulturowego. Analitycznie przedstawiają je interpretacje utworów Brunona Schulza, Iwana Franki, Romana Iwanyczuka, Jarosława Iwaszkiewicza, Zuzanny Ginczanki, Józefa Łobodowskiego, Zbigniewa Bieńkowskiego, Włodzimierza Odojewskiego, Stanisława Srokowskiego i wielu innych.

Ciekawość budzą te omówienia, w których poruszane kwestie są ujmowane z perspektywy niepolskiej (np. Martina Pollacka). Dialog prowadzony z odmiennych punktów widzenia pozwala uświadamiać jednostkom i społeczeństwom, że tkwią, chcąc nie chcąc, „w okowach stereotypu”. Przekonujemy się (który to już raz?), że relacje międzyludzkie w XIX i XX wieku były stymulowane przez rozmaite napięcia pomiędzy narodami, zwłaszcza uprzedzenia i nacjonalizm. Trwają one do dziś, o czym świadczy krytyczna analiza Krystyny Budzianowskiej Współczesne podręczniki historii jako źródło wiedzy dzieci i młodzieży o zagadnieniach pogranicza. Jej zdaniem uczniom zaproponowano ksenofobiczno-nacjonalistyczne kompendia wiedzy, a przecież chodzi o to, aby umieli być członkami europejskiego (właśnie wielokulturowego) społeczeństwa.

Księga, ze względu na dobór tematów (niekiedy odległych od literatury), jak i autorów (pochodzących z Polski, Ukrainy, Austrii, Niemiec i Wielkiej Brytanii), jest zapisem debaty o poszukiwaniu dróg człowieka do człowieka.

Zbigniew Chojnowski

Pogranicze kulturowe (odrębność – wymiana – przenikanie – dialog). Studia i szkice, pod red. Oksany Weretiuk, Jana Wolskiego, Grzegorza Jaśkiewicza, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, seria: Biblioteka „Frazy”.