Czym jest samowiedza?

Książka jest studium w ramach filozofii umysłu. Jak wskazuje autorka, „celem książki jest zbadanie, jak powstaje samowiedza, jakie warunki muszą być spełnione, by mówić o samowiedzy. Podłożem tych badań będą wybrane teorie pojęć. Szczególnym rodzajem raportów pierwszoosobowych są wypowiedzi typu «Uważam, że p», są to tzw. nastawienia sądzeniowe, które wyrażają postawę osoby wobec treści sądów przez nich głoszonych. Przyjmuje się tu założenie, że składnikiem tej treści są pojęcia”.

Książka składa się z trzech części. Pierwsza z nich prezentuje wcześniejsze koncepcje samowiedzy, przy czym wedle autorki adekwatne ujęcie samowiedzy wymaga trójstronnego spojrzenia: aspekt metafizyczny, dający ujęcie natury tego, co jest dostępne w akcie introspekcji, a także bezpośredniości dostępu do stanu umysłu (prezentacja m.in. Fregego ujęcia samowiedzy), pytania o zasięg i wartość introspekcji jako źródła formowania przekonań na temat naszego życia psychicznego (aspekt epistemologiczny) – opisany jest tzw. percepcyjny model samowiedzy (introspekcja stanowi rodzaj obserwacji wewnętrznej) oraz wiedzy o własnym życiu psychicznym (aspekt psychologiczny).

W drugiej części książki autorka analizuje trzy teorie pojęć i – jako ich konsekwencje – trzy modele samowiedzy. Pierwsza z nich, teoria Ch. Peakocke’a, ujmuje pojęcia jako byty abstrakcyjne – treść propozycjonalna przysługuje tylko tym stanom mentalnym, które posiadają jedynie podmioty mające zdolność myślenia; dzięki własnościom treści tych stanów podmiot może konceptualizować stany, w których się znajduje i potrafi je odnieść do siebie jako ich podmiotu (model podmiotowy). Wedle teorii funkcjonalistycznej R. Millikan analiza nastawień sądzeniowych nie daje wystarczających powodów, żeby wprowadzać pojęcie podmiotu; ponieważ wszystkie aktywności poznawcze służą celom biologicznym (adaptacja lub przetrwanie), to i pojęcia są zdolnościami wykształconymi przez organizm w celu jego dobrego funkcjonowania (model umysłu jako organizmu). Z kolei komputacyjna koncepcja pojęć głównego przedstawiciela reprezentacjonistycznej teorii umysłu J. Fodora głosi, że sensy nie mają charakteru obiektywnego, ale są czymś wewnętrznym (są „w głowie”) względem podmiotu (język myśli), a umysł można traktować jako swego rodzaju program komputerowy (system).

Trzecia część książki dotyczy wpływu sporu w sprawie treści przekonań między internalizmem, głoszącym, że treść przekonań determinowana jest wyłącznie wewnętrznymi stanami podmiotu (nie istnieją nieznane mu czynniki mogące determinować treść myśli), a ekternalizmem (dopuszczającym częściową taką determinację) na koncepcję samowiedzy. Chodzi tu o oddalenie zarzutu, jakoby dopuszczenie przez eksternalizm wpływu na treść przekonań czynników nieznanych podmiotowi zaprzeczało możliwości posiadania przezeń bezpośredniego dostępu do treści stanów mentalnych. „Samowiedza nabyta jest nie tylko na mocy samego pojawienia się sądów, ale także z uwagi na ich treść. Nawet w sytuacji, w której dochodzi do pomyłek przekonaniowych, podmiot zna swój stan i zna treść tego stanu (pod warunkiem, że stan ten jest świadomy), może się jednak mylić co do prawdziwości tej treści”.

Współczesna filozofia umysłu jest dziedziną wiedzy subtelną i mocno zakorzenioną we współczesnych sporach filozofii analitycznej, być może trudną do przyjęcia dla polskiego czytelnika, „wychowanego” na analizach Romana Ingardena. Spór o samowiedzę jest jednym z szeroko analizowanych w filozofii analitycznej problemów, a prezentowana książka dość przystępnie wprowadza w podstawowe stanowiska tego sporu, zasadniczo opowiadając się za koncepcją Peakocke’a.

Marek Lechniak

Anita Pachlik-Żuromska, Poznając siebie, czyli konceptualne podstawy samowiedzy , Wydawnictwo naukowe uniwersytetu mikołaja kopernika, Toruń 2011.