Od kilku już lat trwają obchody rocznicy Wielkiej Wojny, czyli inaczej I wojny światowej. Najpierw Europa świętowała stulecie jej rozpoczęcia, a obecnie przygotowuje się do uczczenia stulecia jej zakończenia. Fakty te powodują, że na rynku księgarskim pojawiło się, i zapewne nadal będzie się pojawiać, wiele naukowych monografii oraz prac popularnonaukowych i popularnych dotyczących tej problematyki. Poza tym w związku z tymi rocznicami w naszej części Europy – i słusznie – wyraźnie daje się zauważyć tendencja do poruszania kwestii, które w historiografii zachodnioeuropejskiej są marginalizowane, a przez to poruszane niezwykle rzadko. Mowa tu bowiem o przebiegu tego światowego konfliktu na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej, czyli inaczej na froncie wschodnim, w tym o udziale poszczególnych narodów zamieszkujących ten obszar starego kontynentu, gdzie wskutek klęski i rozpadu Austro-Węgier oraz klęski cesarskich Niemiec i Imperium Rosyjskiego powstało wiele nowych państw narodowych, jak chociażby Rzeczpospolita Polska. Tam zaś późniejsze wydarzenia, w tym nowy podział Europy, jak również niezwykle brutalna i krwawa II wojna światowa, zdecydowanie przyćmiły konflikt z lat 1914–1918. W efekcie tego znaczna część poległych wówczas żołnierzy walczących w mundurach Cesarsko-Królewskiej Armii Austro-Węgierskiej oraz armii cesarskich Niemiec i w uniformach Armii Rosyjskiej stała się bezimiennymi i niechcianymi, niczyimi bohaterami, których wysiłek oraz krew i cierpienia na niemal wiek uległy marginalizacji oraz niemal całkowitemu społecznemu zapomnieniu. Ta sama prawidłowość dotyczy również licznych rzesz Polaków walczących w tym czasie w szeregach wszystkich trzech wymienionych powyżej armii zaborczych – często, niestety, przeciwko własnym rodakom ubranym w inne mundury.

Poza wymienionymi powyżej czynnikami na rozszerzenie zakresu badań historycznych oraz na wzrost liczby publikacji wpływa też rosnące zainteresowanie czytelników, którzy coraz chętniej sięgają po literaturę dotyczącą tego ważnego w dziejach Europy i świata konfliktu. Wszystko to stwarza atmosferę niezwykle sprzyjającą studiom nad Wielką Wojną, w tym także poszukiwaniom jej wielowymiarowych i długofalowych skutków, przede wszystkim – co oczywiste – dla społeczeństw europejskich, by wspomnieć chociażby o kryzysie europejskich elit.

Wszystkie wskazane tutaj czynniki powodują, że kwestie te są niezwykle ważne również dla współczesnych Polaków coraz częściej poszukujących odpowiedzi na pytanie o czynniki, które doprowadziły do odbudowy niepodległego państwa polskiego. Słusznie bowiem zauważają oni, że własny wysiłek zbrojny oraz działalność polityczna ówczesnych polskich elit nie mogły zapewnić bezwzględnego sukcesu.

Wydaje się, że chociażby częściową odpowiedź zarówno na tak postawione pytania badawcze, jak i na społeczne zapotrzebowanie polskich czytelników daje najnowsza monografia znanego i uznanego krakowskiego historyka Andrzeja Chwalby, od kilku już lat z powodzeniem zajmującego się dziejami I wojny światowej. Pokusił się on o przedstawienie możliwie pełnego spektrum zagadnień dotyczących udziału Polaków w Wielkiej Wojnie. W efekcie tego oraz w wyniku badań autora otrzymaliśmy szeroką panoramę działań wojennych toczonych na froncie wschodnim z uczestnictwem wielu Polaków walczących zarówno w armiach zaborczych i w polskich formacjach wojskowych tworzonych podczas jej trwania zarówno u boku państw zaborczych, jak zachodnich aliantów – od Legionów Polskich począwszy na Armii Polskiej we Francji skończywszy. Chwalba szeroko omówił zarówno ich historię i walki, jak i złożone cele polityczne, które przyświecały ich tworzeniu.

Kolejnym istotnym i ciekawie przedstawionym wątkiem są ówczesne, mocno zróżnicowane orientacje polityczne Polaków pochodzących z trzech zaborów oraz przebywających na emigracji, dążących do tego samego celu, mianowicie do niepodległości państwowej i niezależności narodowej. To samo dotyczy również stosunku mocarstw uczestniczących w Wielkiej Wojnie do kwestii polskich aspiracji niepodległościowych.

Jednak znacznie rzadziej poruszanym przez dotychczasową polską historiografię wątkiem losów Polaków podczas I wojny światowej jest wieloaspektowa społeczna historia ówczesnych ziem polskich oraz zamieszkującej je ludności – nie tylko zresztą polskiej, także mniejszości narodowych i religijnych, w tym Żydów. Autor zajął się bowiem zarówno kwestią ogromnych zniszczeń materialnych wynikających z przebiegu działań wojennych, jak też ich wpływem na kondycję społeczną, a więc: przesiedleniami i migracjami licznych grup ludności, głodem i specyficzną wojenną dietą, bezrobociem, chorobami i śmiertelnością oraz zapaścią demograficzną i ekonomiczną ziem polskich w latach 1914–1918.

Na tym tle pokazał Chwalba także przykłady społecznego solidaryzmu, samoorganizacji oraz działalność różnorodnych społecznych organizacji samopomocowych, dzięki którym udało się uratować wiele ludzkich istnień, głównie zaś dzieci.

Poza tym obiektem jego zainteresowań i opisu stały się też takie zjawiska jak potencjalna i rzeczywista zdrada ludności polskiej wobec państw zaborczych oraz mniej lub bardziej nieuzasadnione represje walczących armii. To samo dotyczy także wojennej plotki oraz ówczesnego, mocno ograniczonego i kontrolowanego przez zaborców i okupantów obiegu informacji.

W wyniku takiego podejścia autora do poruszanej problematyki otrzymaliśmy szeroką panoramę udziału Polaków w Wielkiej Wojnie oraz losów mieszkańców ziem polskich podczas jej trwania, w tym również dążeń politycznych i walki zbrojnej Polaków o odzyskanie niepodległości państwowej i niezależności narodowej. Takiej zaś pracy w dotychczasowym dorobku polskiej historiografii jeszcze nie było. Książkę można zatem polecać jako niezwykle wartościową i pouczającą lekturę przeznaczoną dla każdego, kogo interesują dzieje Polski i Polaków w latach 1914–1918. Wbrew pozorom może ona mieć także wpływ na rozumienie świata, w którym obecnie żyjemy. Nie należy bowiem zapominać, że niepodległość nie jest wartością daną raz na zawsze, a historia powinna dostarczać wiedzy pozwalającej zrozumieć rzeczywistość.

Warto pokreślić, że mimo popularnonaukowego charakteru monografia jest efektem naukowych dociekań profesjonalnego historyka, co znacznie podnosi wartość zawartych w niej ustaleń. Mamy więc do czynienia z niezwykle potrzebnym i cennym opracowaniem historycznym.