O ile do 1 października 2013 r. przez dwa lata istniała stosunkowo szeroko wykorzystywana możliwość wszczynania i przeprowadzania przewodów habilitacyjnych na zasadach i w trybie określonych w przepisach obowiązujących przed zasadniczą nowelizacją ustawy z 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (obecnie Dz.U. z 2014 r. poz. 1852, z późn. zm.), dokonaną ustawą z 18 marca 2011 r. (Dz.U. Nr 84, poz. 455, z późn. zm.), o tyle obecnie we wszelkich postępowaniach w sprawie nadania stopnia doktora habilitowanego stosuje się nowe przepisy. Uległy one jedynie minimalnym zmianom w ramach „nowelizacji nowelizacji” z 2011 r., wprowadzonej ustawą z 11 lipca 2014 r. (Dz.U. poz. 1198). Mimo zatem propozycji istotniejszych zmian przedstawianych przez różne gremia, rozwiązania przyjęte w 2011 r. nabrały względnie trwałego charakteru. W dość licznych punktach pozostają one nieklarowne, a nieklarowności z istoty swojej nie mogą, i tego nie czynią, usuwać kolejne – obecnie mamy już trzecie – rozporządzenia w sprawie szczegółowego trybu i warunków przeprowadzenia postępowania m.in. w postępowaniu habilitacyjnym.

Nieklarowność nie ułatwia stosowania przepisów przez prawie dokładnie – jest ich aż tyle – 550 rad jednostek uprawnionych do nadawania stopnia doktora habilitowanego. Tym bardziej nakazuje to poszukiwanie jednoznacznych odpowiedzi na pytania stawiane w praktyce – zwłaszcza w tych materiach, w których występuje wiele wątpliwości, a praktyka okazuje się niejednolita.

Do materii takich niewątpliwie należy podejmowanie uchwał merytorycznie kończących postępowanie habilitacyjne (podejmuje się bowiem także uchwały nierozstrzygające wniosku o nadanie stopnia doktora habilitowanego co do istoty – mianowicie uchwały o umorzeniu postępowania, które pozostają jednak poza zakresem niniejszego artykułu).

Konieczne jest zatem podkreślenie, że nowa procedura habilitowania, określona przede wszystkim w art. 18a ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym, wymaga od rad uprawnionych jednostek zmiany dotychczasowych nawyków, jeśli chodzi o podejmowanie uchwał kończących postępowanie habilitacyjne. Zmiany te dotyczą przy tym tylko postępowania habilitacyjnego, bowiem przy głosowaniu rady, zarówno w przewodach doktorskich (art. 14 ust. 5 ustawy), jak i w postępowaniu o nadanie tytułu profesora (art. 27 ust. 2 pkt 3), zachowano zasady, które przed 2011/2013 rokiem dotyczyły również przewodu habilitacyjnego. Nie oceniając sensowności zmiany, pragniemy zwrócić uwagę na jej praktyczne efekty i znaczenie.

Według starej procedury, którą można było wszczynać najpóźniej do 30 września 2013 r., rada głosowała zawsze nad wnioskiem przewodniczącego w sprawie nadania stopnia doktora habilitowanego, oznaczającym wniosek o nadanie. Wynik głosowania, w którym liczba ważnych oddanych głosów ZA przewyższała liczbę głosów PRZECIW i WSTRZYMUJĄCYCH, traktowano jako nadanie stopnia. Z kolei, gdy liczba głosów ZA nie przewyższała łącznie liczby głosów PRZECIW i WSTRZYMUJĄCYCH uznawano, iż doszło do odmowy nadania stopnia. Taki sposób interpretacji wyników głosowania znalazł też potwierdzenie w orzecznictwie sądowoadministracyjnym.

Ustawa w obecnym brzmieniu: „na podstawie tej opinii” (opinii komisji habilitacyjnej) „rada jednostki organizacyjnej […] podejmuje uchwałę o nadaniu lub odmowie nadania stopnia doktora habilitowanego” (art. 18a ust. 11 zd. 2) – a nie uchwałę w sprawie nadania stopnia doktora habilitowanego – co wymaga zerwania z dotychczasowymi nawykami. Zgodnie bowiem z powołanym przepisem rada ma do wyboru podjęcie jednej z dwóch uchwał: (a) o nadaniu stopnia i (b) o odmowie nadania stopnia. Od razu trzeba zauważyć – co bardzo ważne! – iż głosowanie negatywne, w sensie przewagi sumy głosów NIE i WSTRZYMUJĄCYCH nad głosami TAK (mowa oczywiście o głosach ważnych), nie jest już równoznaczne z odmową nadania stopnia. Ponadto rada, skoro ma podejmować uchwałę „na podstawie opinii” komisji habilitacyjnej, powinna odpowiednio kierować się treścią (wraz z uzasadnieniem) uchwały tej komisji.

Komisja vs. Rada

Obserwacja dotychczasowej praktyki związanej z podejmowanymi przez rady uprawnionych jednostek decyzjami w przedmiocie „nadania/odmowy nadania” kandydatowi do stopnia doktora habilitowanego umacnia nas w przekonaniu, iż przydatne może być rozważenie możliwych sytuacji: zgodności i braku zgodności uchwał podejmowanych przez komisje habilitacyjne oraz rady wydziałów czy instytutów.

Zacznijmy zatem od opisu dwóch prostych sytuacji zgodności uchwał komisji habilitacyjnej (dalej będzie ona określana jako „KH”) i rady („RN/RW”), a następnie przedstawimy dwie złożone sytuacje braku zgodności uchwał.

Zgodność uchwał KH oraz RN/RW

SYTUACJA I: KH: nadanie stopnia – RN/RW: nadanie stopnia

1. KH wnosi, wobec treści swej opinii, o nadanie stopnia,

2. RN/RW głosuje za uchwałą KH (bezwzględną większością głosów ZA) o nadaniu stopnia. Występuje zgodność uchwał – i tym samym RN/RW nadała kandydatowi stopień doktora habilitowanego.

SYTUACJA II: KH: odmowa nadania stopnia – RN/RW: odmowa nadania stopnia

1. KH wnosi o odmowę nadania stopnia,

2. RN/RW głosuje zgodnie z treścią uchwały KH (bezwzględną większością głosów ZA) o odmowie nadania stopnia – tym samym RN/RW odmówiła nadania kandydatowi stopnia doktora habilitowanego.

Brak zgodności uchwał KH oraz RN/RW

SYTUACJA III: KH: nadanie stopnia – RN/RW: odmowa nadania stopnia

1. KH wnosi o nadanie stopnia,

2. RN/RW głosuje przeciwko treści uchwały KH,

3. Przewodniczący RN/RW zarządza przeprowadzenie dyskusji nad zasadnością podjęcia uchwały o odmowie nadania stopnia,

4a. RN/RW podejmuje (bezwzględną większością głosów ZA) uchwałę o odmowie nadania stopnia.

Sytuacja może się jednak skomplikować:

4b. RN/RW głosuje przeciwko projektowi uchwały (por. III.3) o odmowie nadania stopnia,

4c. Przewodniczący RN/RW inicjuje dyskusję nad nowym projektem uchwały o nadaniu stopnia,

4d. RN/RW podejmuje uchwałę o nadaniu stopnia doktora habilitacyjnego.

Jeżeli wniosek nie uzyska wymaganej większości, będzie to oznaczało, iż RN/RW musi powtórzyć głosowanie nad nową uchwałą. Procedura musi być tak długo poprowadzona, aż RN/RW podejmie pozytywną uchwałę (bezwzględną większością głosów ZA!) o nadaniu stopnia albo w ten sam sposób uchwałę o odmowie nadania stopnia.

SYTUACJA IV: KH: odmowa nadania stopnia – RN/RW: nadanie stopnia

1. KH wnosi o odmowę nadania stopnia,

2. RN/RW głosuje przeciwko treści uchwały KH,

3. Przewodniczący RN/RW zarządza przeprowadzenie dyskusji nad projektem uchwały o nadaniu stopnia,

4a. RN/RW podejmuje uchwałę (bezwzględną większością głosów ZA) o nadaniu stopnia doktora habilitowanego.

Także i w tej sytuacji może dojść do komplikacji – i wówczas:

4b. RN/RW głosuje przeciwko projektowi uchwały (jak w pkt IV.3),

zatem:

4c. Przewodniczący RN/RW inicjuje dyskusję nad nowym projektem uchwały o odmowie nadania stopnia,

4d. RN/RW podejmuje uchwałę (bezwzględną większością głosów ZA) o odmowie nadania stopnia doktora habilitowanego.

Jeżeli wniosek nie uzyska wymaganej większości, będzie to oznaczało, iż RN/RW musi powtórzyć głosowanie nad nową uchwałą. Procedura musi być tak długo prowadzona, aż RN/RW podejmie pozytywną uchwałę (bezwzględną większością głosów ZA!) o nadaniu stopnia albo o odmowie nadania stopnia.

Ratio legis

Ustawodawca zmusza tym samym rady do procedowania tak długo, dopóki nie podejmą one bezwzględną większością głosów uchwały – zawsze bezpośrednio, a nie jak w starej procedurze z możliwością rozstrzygnięcia pośredniego – odpowiadającej wnioskowi: o nadanie stopnia doktora habilitowanego albo o odmowę nadania tego stopnia. Procedura może trwać dość długo, bowiem kolejne, przemienne wnioski mogą nie doprowadzić do wykrystalizowania się większości bezwzględnej – w sytuacji, w której będzie dużo głosów wstrzymujących się.

Wydaje się zatem, że ustawodawcy mogło chodzić o zachęcenie do jasnego zajmowania stanowiska w głosowaniu i o sprowadzenie do minimum głosów wstrzymujących się. Jeżeli taka była ratio legis, można ją uznać za godną uznania – pod warunkiem, że jednocześnie zachęcałoby się do merytorycznej dyskusji nad opinią komisji, w tym recenzjami przygotowanymi w postępowaniu.

W związku z tym, warto zwrócić uwagę na § 17 nowego rozporządzenia wykonawczego, wydanego 30 października 2015 r. (Dz.U. poz. 1842), zobowiązującego do zaproszenia na odpowiednie posiedzenie rady członków komisji habilitacyjnej, choć bez prawa głosu i bez wskazania wymogu zapewnienia obecności nawet jednego członka komisji. Nawet wobec powyższych – i wszelkich innych – ograniczeń (przede wszystkim z braku bezpośredniego kontaktu habilitanta z radą), zwiększona została możliwość zapoznania się przez członków rady z całokształtem dorobku naukowego i ogólną sylwetką kandydata do stopnia doktora habilitowanego, a przez to możliwość zajęcia bardziej zdecydowanego stanowiska w głosowaniu.

W każdym razie, jeżeli rada proceduje na podstawie opinii komisji habilitacyjnej w sposób odpowiadający dawnemu przewodowi habilitacyjnemu, tzn. głosuje w sprawie nadania stopnia i w przypadku braku bezwzględnej większości głosów TAK uznaje, że automatycznie podjęła uchwałę o odmowie nadania stopnia – uchwała o odmowie nadania nie została podjęta. Może to znacznie skomplikować procedurę odwoławczą, bowiem kandydat do habilitacji, którego powiadomiono (a obecnie istnieje obowiązek doręczenia decyzji rady z uzasadnieniem) o podjęciu uchwały o odmowie nadania stopnia, będzie z dużym prawdopodobieństwem skarżyć tę uchwałę do Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów, ta zaś powinna stwierdzić, że do podjęcia uchwały nie doszło, a wobec tego postępowanie rady nie zakończyło się – i przekazać z powrotem radzie sprawę w celu dokończenia procedowania. Nie służy to niczemu innemu niż zbędnemu przedłużeniu postępowania, a oczywiste jest, że w razie prawidłowo już podjętej uchwały o odmowie nadania stopnia doktora habilitowanego osobie ubiegającej się o ten stopień i tak przysługuje prawo do złożenia odwołania.

Na koniec zasygnalizujemy jedynie, że szanse odwołującego się na uznanie jego racji mogą (oczywiście w ramach konkretnego stanu faktycznego, czyli tylko w pewnych przypadkach) okazać się większe, jeżeli rada podejmie uchwałę o odmowie nadania stopnia niezgodną z treścią opinii habilitacyjnej, chyba że uzasadnienie takiej uchwały znajdzie potwierdzenie w odpowiednio szerokiej dyskusji rady nad opinią komisji. Wobec ustawowego rozdzielenia w obecnym ustawodawstwie zadań komisji i zadań rady, taka dyskusja wydaje się zawsze celowa, czy wręcz konieczna, jeżeli chce się potraktować habilitację jako istotny etap w awansach naukowych.