Najdłuższą tradycję i zasłużony tytuł Bibliotheca Patria ma uniwersytecka biblioteka w Krakowie. Powstała na początku XV wieku w postaci fakultetowych librarii – z darów zasobniejszych scholarzy i mistrzów. Dar taki był uważany za czyn pobożny. Wynalazek druku sprawił, że pojawiły się coraz liczniejsze inkunabuły, a następnie księgi. Około 1530 roku zbiory ulokowano w nowym skrzydle Collegium Maius. Księgi wypożyczano, ale powstała też czytelnia, gdzie najczęściej używane księgi lokowano przytwierdzone do pulpitów łańcuszkami. Do 1560 roku, jak ustaliła Wanda Konczyńska (1923), darowano bibliotece 1177 ksiąg, następnie, do końca wieku, już tylko 256, co świadczyło o narastającym kryzysie uniwersytetu. Od roku 1671 bibliotekarzy zaczęto opłacać – dzięki fundacji bpa Andrzeja Olszowskiego. Pracy mieli coraz więcej. W latach 1650–1692 książek nie wypożyczano – korzystano z nich tylko w czytelni. Odrębnie funkcjonowała nadal Biblioteka Collegium Iuris. Przy inwentaryzacji w czasach Komisji Edukacji Narodowej doliczono się 32 tys. tomów (10 tys. dzieł), niemal 2 tys. rękopisów oraz 1151 medali i monet. Wyodrębniano już dział polski, który liczył około 200 dzieł. Idea bibliotheca patria polegała na gromadzeniu po jednym egzemplarzu wszystkich publikacji polskich, co z czasem przybrało formę prawa do egzemplarza obowiązkowego ze strony wydawców.

Liczba dzieł uległa potrojeniu po włączeniu bibliotek wydziałowych i pozyskaniu bibliotek pojezuickich. Przekształcenie biblioteki w wyodrębnioną w strukturze uniwersytetu instytucję zapoczątkował (4 IX 1811) Jerzy Samuel Bandtkie. Na jego polecenie, jako zarządcy biblioteki, powstały katalogi ksiąg i rękopisów, lokalizujące ich miejsce w szafach – do tego czasu funkcjonował tylko registr wypożyczeń. Bandtkie kontynuował też sporządzanie katalogu kartkowego. Z instrukcji bibliotecznej, którą Konczyńska datuje na około 1813 rok, wynikało, że biblioteka „będzie tak urządzona, aby z niej nie tylko Członki Szkoły Głównej, ale i cała uczona publiczność korzystać mogła”. Pożyczać miano książki za osobnymi rewersami, odnawianymi co dwa miesiące. Osoby spoza uniwersytetu musiały składać równowartość książki jako zabezpieczenie. Cymelia nie były wypożyczane. Gmach biblioteki restaurowano w latach 1840–1877. W roku 1867 posiadano 92 199 dzieł (tomów – 115 949), 5500 rękopisów, 1298 map, 3889 rycin i 8571 monet.

Szczególne zasługi położył (od 1868) Karol Estreicher. Zatrudniano 8 pracowników, dotacja pozwalała na systematyczne zakupy, księgi ustawiono alfabetycznie, znikały ich bezładne stosy, pojawiła się „Bibliografia Polska”. Gdy Estreicher odchodził (1904), zbiory liczyły 274 465 druków, 6224 rękopisy, 2192 mapy i 9673 ryciny. Po założeniu w Warszawie Biblioteki Narodowej, pozostawiono Bibliotece Jagiellońskiej funkcję bibliothecae patriae w zakresie wydań druków do 1800 roku. Cały czas pełniła rolę biblioteki uniwersyteckiej. W 1936 roku posiadała około 620 tys. druków, 3 tys. inkunabułów, 7 tys. rękopisów, 20 tys. rycin i 5 tys. map. W roku 1934 rozpoczęto budowę nowej siedziby biblioteki, do której przewieziono zbiory w tragicznych realiach okupacji (1940).

Publiczny i narodowy charakter zyskała Biblioteka Rzeczypospolitej Andrzeja i Józefa Załuskich (1747–1795), przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej, a następnie zagrabiona przez Rosję. Do tradycji tej biblioteki, częściowo rewindykowanej na mocy traktatu ryskiego (1921), nawiązano, powołując w roku 1928 Bibliotekę Narodową w Warszawie. Miała gromadzić całość literatury wydawanej od 1800 roku na ziemiach polskich i ogół poloników. W końcu 1933 roku posiadała ponad 500 tys. tomów. Jej Oddział w Rapperswilu miał ponad 90 tys. tomów. Do Biblioteki Narodowej włączono także większość księgozbioru Szkoły Narodowej Polskiej, założonej przy bulwarze Batignolles w Paryżu (1844). Statut nadający BN imię Józefa Piłsudskiego akceptowało rozporządzenie ministra WRiOP z 31 stycznia 1938 roku. Przy BN działał Instytut Bibliograficzny. Na początku 1939 roku Biblioteka Narodowa w Warszawie posiadała 84 975 dzieł wydanych do 1800 roku, 378 194 dzieła wydane od 1800 roku, 47 275 rękopisów, 79 400 czasopism, 10 349 rycin, 900 atlasów, 63 681 rysunków, 252 albumy, 17 244 fotografie oraz 29 326 nut.

W Warszawie zlokalizowano też zasoby bibliotek ordynacyjnych: Krasińskich (ustanowionej w 1860), która w roku 1933 posiadała ponad 82 tys. tomów i 6 tys. rękopisów, Przeździeckich (1841 – w 1933: 30 tys. tomów) oraz Zamoyskich (1589 – w 1933: 70 tys. tomów i 2 tys. rękopisów). W Poznaniu działała Biblioteka Raczyńskich (1829 – w 1927: 51 tys. tomów). Zbiory Czartoryskich w Krakowie (upublicznione w 1876) obejmowały zasoby: muzealny i biblioteczny. Losy bibliotek fundacyjnych były zawisłe od stanu majątkowego poszczególnych ordynacji. W XX wieku zdarzenia wojenno-okupacyjne, zmiana granic, dewaluacja i błędy plenipotentów uszczupliły majątki. Ordynatowi Maurycemu hr. Zamoyskiemu pozostało (1939) około 90 tys. ha z posiadanych do końca I wojny światowej 426 tys. ha. Sejm RP powołał (1938) Opiekuńczo-Nadzorczy Związek Bibliotek Fundacyjnych. Przewodniczącym obrano Ludwika Kolankowskiego, kierującego Biblioteką Zamoyskich. 