Ustawa o szkołach akademickich z 15 marca 1933 roku stanowiła: „W szkołach akademickich istnieją zakłady, przeznaczone dla badań naukowych i dla celów nauczania. Zakłady naukowe winny, obok zapewnienia słuchaczom odpowiedniego przygotowania naukowego i zawodowego, rozwijać twórczą działalność naukową i dążyć do najpełniejszego uwzględnienia warunków i potrzeb regionalnych”.

Według ustawy o szkołach akademickich z 1920 roku: „Szkoły akademickie posiadają zakłady (instytuty) potrzebne do celów nauczania; mogą też być przy nich tworzone zakłady poświęcone wyłącznie badaniom naukowym”. Kierownikiem zakładu mógł być wyłącznie profesor, powoływała go rada wydziału. Zakłady miały prowadzić inwentarz, podlegał on „kontroli zwierzchniej” Ministerstwa WRiOP, a na podstawie „sprawozdania z użycia dotacji wraz z wykazem nabytków i strat w inwentarzu” – corocznej kontroli senatu.

Ustawa o szkołach akademickich z 15 marca 1933 roku stanowiła: „W szkołach akademickich istnieją zakłady, przeznaczone dla badań naukowych i dla celów nauczania. Zakłady naukowe winny, obok zapewnienia słuchaczom odpowiedniego przygotowania naukowego i zawodowego, rozwijać twórczą działalność naukową i dążyć do najpełniejszego uwzględnienia warunków i potrzeb regionalnych”. Ustawa dopuszczała – podobnie jak w 1920 roku – możliwość funkcjonowania zakładów „poświęconych wyłącznie badaniom naukowym”. Władza w zakładzie miała aspekt administracyjny: „Kierownikiem zakładu jest profesor, z którego katedrą zakład jest związany”. Według nowelizacji z 2 lipca 1937 roku: „Kierownik jest bezpośrednim przełożonym pomocniczych sił naukowych, urzędników i funkcjonariuszów niższych zakładu”. W przypadku zakładów obejmujących swym zakresem kilka katedr, albo zakładu niezwiązanego z żadną katedrą, kierownika mianował, na wniosek rady wydziałowej czy senatu, minister WRiOP. Przed tymi jednostkami uczelni kierownik zakładu składał sprawozdania roczne z działalności naukowej i pedagogicznej. Rektor i dziekan sprawowali „nadzór gospodarczy nad zakładem”. O zakładach pozauczelnianych nowela ustawy (2 VII 1937) jedynie stwierdzała, że „w związku ze szkołami mogą pozostawać zakłady, zorganizowane na zasadzie porozumienia z innymi ministrami lub instytucjami”. Do zakładów naukowych szkół akademickich ustawowo zaliczono biblioteki uczelniane, jednak zatrudnieni w nich określani byli jako „urzędnicy”. Realnie na wydziałach humanistycznych w roli zakładów występowały nadal seminaria. Zakład z dawnej jednostki pomocniczej uczelni awansował do rangi jednostki podstawowej.

Forma i nazwa zakładu została uprzednio zdefiniowana normatywnie w Statucie TNW, zatwierdzonym 18 kwietnia 1930 roku. Zakłady „badawcze” Towarzystwa mogły być tworzone przy wydziale lub sekcji – na podstawie uchwały danego wydziału, zatwierdzonej, wraz z budżetem, przez zebranie ogólne administracyjne – na wniosek zarządu. Kadencja kierownika zakładu była trzyletnia, musiał to być „wybitny pracownik naukowy” – jeśli takiego brakowało powoływano kuratora. Kierownik odpowiadał „za celowy zakup inwentarza zakładu i za sposób wykonywania budżetu”. Zakłady posiadały własne rady naukowe, złożone z czterech osób wybranych przez wydział na trzyletnią kadencję i delegata zarządu, który im przewodniczył. Siły pomocnicze zakładu powoływał kierownik – jedynie na czas nieprzekraczający roku. Gdy zarząd zadecydował o zwinięciu danego zakładu – powoływał komisję likwidacyjną. W kolejnym statucie, zatwierdzonym 4 kwietnia 1935 roku, wprowadzano jednostkę wyższego stopnia: „Zespół Zakładów badawczych (pracownie, stacje, gabinety, muzea), stanowiący jedną całość administracyjną i składający się co najmniej z dwóch Zakładów badawczych, posiadających odrębne kierownictwo naukowe, nosi nazwę Instytutu badawczego”. Dyrektor instytutu, powoływany na trzyletnią kadencję przez zarząd – na wniosek rady naukowej instytutu – sprawował „ogólne kierownictwo administracyjne”. Rada naukowa instytutu składała się z ośmiu członków i delegata zarządu. Obok spraw naukowych, rada miała w gestii wnioski budżetowe, wykorzystanie funduszy i budżetu, powoływanie drogą ankietowania kierowników zakładów, ocenę sprawozdań. Statut wprowadzał też kategorię „zakładu badawczego subwencjonowanego” przez TNW w formie „pomocy naukowej i materialnej w postaci zapomóg pieniężnych lub lokalu”. Umowę w tej sprawie zawierał zarząd „nie dłużej, jak na 3 lata”. Dla takiego zakładu TNW powoływało radę naukową, a Komisja Rewizyjna TNW mogła ten zakład kontrolować. Z kolei Zarząd TNW zatwierdzał kierownika takiego zakładu. Inwentarz zakupiony z subwencji pozostawał w danym zakładzie jako depozyt Towarzystwa.

Wśród zakładów uczelnianych też zaczęła się pojawiać forma instytutowa – ustawowo do nich zaliczana, co dowodziło pomieszania pojęć. W 1930 roku uruchomiono z pomysłu Marcelego Handelsmana Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego. Była to początkowo federacja seminariów, następnie zaś związek katedr, zachowujących formułę działania ad personam. Na mocy własnego statutu instytut dysponował wspólną biblioteką i czytelnią, posiadał wydzielone pomieszczenia i odrębny budżet, a nawet etatowy personel pomocniczy – wszystko jednak w ramach Wydziału Humanistycznego. Kierownik instytutu miał skromne uprawnienia koordynacyjne, był powoływany przez radę instytutu na trzyletnią kadencję – z własnego grona profesorów. ☐