Akademia Nauk Technicznych

Piotr Hübner

Z inspiracji uczonych związanych ze środowiskiem politechnicznym zawiązała się 26 listopada 1920 roku w Warszawie Akademia Nauk Technicznych. Wśród 12 członków założycieli było po 6 profesorów Politechniki Warszawskiej i Politechniki Lwowskiej, wybranych przez zgromadzenia ogólne profesorów. Dobrali oni kolejnych 12 członków. W dniach 27 i 28 listopada tego roku doszło do ukonstytuowania ANT. Statutowo określano ją jako instytucję użyteczności publicznej, czyli była zinstytucjonalizowaną postacią społecznego towarzystwa naukowego ogólnego. Dotowana była z budżetu MWRiOP. Za cel miała rozwój nauk technicznych oraz nauk matematyczno-fizycznych. Członków Akademii zgrupowano w czterech wydziałach: Nauk Matematyczno-Fizycznych, Nauk Inżynierskich, Nauk Mechanicznych oraz Nauk Technicznych. W roku 1932 ANT zrzeszała 36 członków czynnych i 11 członków korespondentów, po kolejnych pięciu latach – 1 członka honorowego (Ignacy Mościcki), 52 czynnych, 26 korespondentów oraz 32 korespondentów zagranicznych. Najwyższym organem było Walne Zebranie, działał też Zarząd, wydziały, komisje i komitety. Kolejnymi prezesami zostali wybrani: Gabriel Narutowicz, Maksymilian Thullie, Maksymilian T. Huber, Maksymilian Matakiewicz i Aleksander Wasiutyński.

Głównym polem działania ANT były publikacje prac członków. Powołana w 1923 roku Komisja Polskiego Słownictwa Technicznego wydała 5 słowników wyrazów technicznych. Do II wojny światowej opublikowano ponad 50 prac członków ANT, które uprzednio prezentowano na posiedzeniach wydziałowych albo walnych zebraniach. Przyjmowano też do druku prace doktorskie z zakresu nauk technicznych. Opublikowano 6 tomów „Annales”. Akademia opublikowała w 1925 roku wykaz Polskie placówki badawcze. Nauki fizyczne. Technika. Ukazały się też dwa informatory ANT za lata 1920-1932 oraz 1933-1937. Od roku 1928 ANT otrzymywała wsparcie z Funduszu Kultury Narodowej.

Podstawowe zadanie Akademii – reprezentacja nauk technicznych – było utrudnione nie tylko z powodu zaległości akademickich w politechnikach, zwłaszcza w sferze badań podstawowych, ale i ze względu na opór tradycyjnego środowiska uniwersyteckiego. W PAU nauki techniczne nie były reprezentowane (mimo to w roku 1924 rozważano inkorporację ANT), natomiast w TNW utożsamiano z ANT Wydział V Nauk Technicznych. ANT weszła w skład Komitetu Porozumiewawczego Towarzystw Akademickich (1931), jej przedstawiciele działali też w Radzie Nauk Ścisłych i Stosowanych (1936). Bezpośrednio przed wojną ukazała się ustawa z 25 maja 1939 roku (weszła w życie 1 VI) o Polskiej Akademii Nauk Technicznych, podnosząca rangę przemianowanej Akademii. Zadaniem PANT miało być „pielęgnowanie, popieranie i szerzenie nauk technicznych i ich nauk podstawowych”. Ustawowo „pozostawała pod opieką władz Państwa”. Miała być „zespołem osób pracujących twórczo”. Wybór władz PANT miał zatwierdzać Prezydent RP. W czasie okupacji działalność Akademii była zablokowana, utraciła ona 35 członków i cały majątek.

28 grudnia 1945 roku powołany został w Krakowie Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem p.o. prezesa PANT Tadeusza Banachiewicza. W trudnych realiach powojennych zamierzano rozpocząć pracę od wznowienia „Annales”. W posiedzeniu w sprawie statutu PANT (Kraków, 10 VII 1946) wzięło udział zaledwie sześciu członków – zmodyfikowany statut akcentował ogólnopolski charakter Akademii. Inicjatywa powróciła jednak do Warszawy – minister oświaty Czesław Wycech powołał (29 XI 1946) Komitet Organizacyjny PANT z zadaniem przygotowania zebrania organizacyjnego Akademii. Decyzja ta miała charakter obronny, ponieważ w kręgu doradców Jakuba Bermana powstał plan upaństwowienia ANT przy okazji jej przekształcenia w PANT.

Komitetowi Organizacyjnemu PANT przewodniczył sekretarz generalny (od 1936) Kazimierz Bassalik, pozostałymi członkami byli: Wacław Paszkowski, Witold Pogorzelski, Kazimierz Żórawski oraz powracający z emigracji Wojciech Świętosławski. W Krakowie ukonstytuował się Krakowski Oddział PANT pod przewodnictwem Banachiewicza. W Warszawie odbyło się (21 XII 1946) „ostatnie Walne Zebranie Akademii Nauk Technicznych”. Na liście figurowało 60 członków (w tym 12 korespondentów). Tego samego dnia odbyło się „Organizacyjne Zebranie PANT”, które aprobowało tekst statutu i wybrało Prezydium Akademii w składzie: Kazimierz Bassalik – prezes, Józef Zawadzki – wiceprezes, Janusz Groszkowski – sekretarz generalny, Witold Wierzbicki – zastępca sekretarza generalnego. Dokonano wyboru uzupełniającego skład członków, ukonstytuowanych w sześciu wydziałach PANT.

Władze komunistyczne, a w szczególności nowy (od 8 II 1947) minister oświaty Stanisław Skrzeszewski (PPR), skutecznie zablokowały dalsze działania władz PANT. Widoczny był też brak zainteresowania ze strony Ministerstwa Przemysłu, budującego alternatywną wobec akademickiej „naukę resortową”. Janusz Groszkowski w proteście złożył mandat sekretarza generalnego PANT (30 XII 1947), czego nie przyjął Zarząd Akademii. Wystąpił natomiast do Ministerstwa Oświaty (16 II 1948) o „prowizoryczne upoważnienie (…) Prezydium PANT do uruchomienia agend Akademii”, w szczególności wydziałowych Komisji Redakcyjnych i Komitetu Redakcyjnego „Rocznika PANT”. Włodzimierz Michajłow w odpowiedzi informował o powołaniu 26 lutego 1948 roku „specjalnego zespołu do zbadania i zaopiniowania sprawy”. Powołało go Prezydium Rady Głównej do spraw Nauki i Szkolnictwa Wyższego (11 III 1948). Rokowania w ramach zespołu (decydenci i reprezentanci PANT) doprowadziły do zamiany w statucie „oddziałów prowincjonalnych” na „komisje zamiejscowe”. Uwzględniono nauki rolnicze w nazwie Wydziału VI Nauk Rolniczych i Techniczno-Przyrodniczych. Nazwy pozostałych wydziałów pozostawiono bez zmian: Nauk Podstawowych, N. Inżynieryjno-Budowlanych, N. Mechaniczno-Konstrukcyjnych, N. Technologicznych oraz N. Elektrotechnicznych.

Dalsze prace zablokował Henryk Golański – nie wprowadził sprawy pod obrady Sekcji Organizacji Nauki RG. Członkowie Prezydium PANT złożyli więc mandaty, powiadamiając o tym członków Akademii i Ministerstwo Oświaty (18 I 1949).