Dorastanie (lub adolescencja, od łac. adolescere – dorastać, wzrastać, przybierać, wzmacniać się) to etap prowadzący pośrednio od dzieciństwa do dorosłości. Jest okresem dynamicznym i nielinearnym pod względem przemian psychologicznych, biologicznych i społecznych. Badacze są zgodni i twierdzą, że młodzież w tym stadium cechuje się dużym zróżnicowaniem interindywidualnym. Mają na to wpływ czynniki społeczno-kulturowe, zdrowotne oraz ekonomiczne. Z perspektywy psychologicznej najistotniejsze są prawidłowości w zakresie modyfikacji procesów emocjonalnych, poznawczych i moralności.

Inną ważną kwestią jest próba formowania się własnej tożsamości. Według Erika Eriksona ma to na celu wypełnienie przestrzeni – moratorium psychologicznego – które wynika z rozbieżności pomiędzy czasem dzieciństwa i dorosłości. Długość tego okresu nie jest definiowana jednoznacznie. Na ogół wyznaczają ją lata pomiędzy 10. a 20. rokiem życia. Najbardziej rzutującymi na dalsze życie człowieka cechami, które osobnik nabywa w tym właśnie czasie, są dwie predyspozycje: do powoływania na świat potomstwa, a także do niezależnego układania własnej egzystencji – rozwój zdolności społecznych i psychologicznych. Ta ostatnia jest znamienna dla tzw. drugiej fazy dorastania, czyli dla późnej adolescencji (wieku młodzieńczego). Przełom, a więc moment wejścia z fazy wczesnej w późną (ok. 16-17 rok życia), najczęściej niesie ze sobą kryzys tożsamości, co wpływa na ukształtowanie osobowościowej dojrzałości.

Niekiedy jednak pewien konflikt rodzi dopiero wiek młodzieńczy. Wówczas człowiek nie potrafi dopasować się do istniejących norm i układów wewnątrz społeczeństwa, co można nazwać łagodnym nonkonformizmem. Zdaniem Marioli Bardziejewskiej, kluczowe znaczenie z tej perspektywy ma poczucie własnej wartości. „Dla budowania poczucia własnej wartości bardzo ważne jest przekonanie, że realizuje się swoje osobiste cele i osiąga to, co jest dla osoby ważne, ale także liczy się poczucie uzyskiwanego wsparcia społecznego” (Okres dorastania. Jak rozpoznać potencjał nastolatków? ). Poczucie to jest subiektywne. Młody człowiek, aby móc zachować je na odpowiednio wysokim poziomie, musi mieć wewnętrzną pewność, że jego działania są akceptowane, przede wszystkim przez ludzi z najbliższego otoczenia.

Przeddorosłość

Adolescencję można nazwać procesem samokreacji, podczas którego następuje określenie istoty własnego życia i zajmowanego przez siebie miejsca w świecie zewnętrznym. Z kolei Daniel Levinson używa do okresu dzieciństwa i dorastania jednej nazwy: przeddorosłość. Ten termin pozwala lepiej zrozumieć sedno dorastania, które jawi się jako weryfikowanie nabytych doświadczeń, polegające na odniesieniu ich do teraźniejszości, by możliwe stało się stworzenie wizji swoich ambicji i celów na przyszłość. Późna adolescencja to czas określenia niezależności, relacji personalnych z innymi ludźmi, wybór drogi zawodowej i edukacyjnej oraz działalności nastawionej na realizację własnych i płynących ze strony społeczeństwa priorytetów.

Zadania rozwojowe tego czasu, sformułowane przez Roberta J. Havighursta, są następujące: przyjęcie kobiecej lub męskiej roli pełnionej w społeczeństwie; uformowanie się tożsamości płciowej jednostki; osiągnięcie autonomii uczuciowej (rodzice, inni dorośli) i społecznej (przygotowanie do uczestnictwa w małżeństwie, rodzicielstwie – model zbudowany na podstawie wzorca własnej rodziny); uzyskanie dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i społecznej; aprobata własnego wyglądu oraz samoświadomość cielesna; przyjęcie akceptowanego przez siebie i otoczenie systemu wartości i norm etycznych; przygotowanie do ekonomicznej niezależności i samospełnienia w tym zakresie (podjęcie pracy, kariera zawodowa).

Wymienione cele mogą zostać zrealizowane podczas adolescencji, jednak ich część zostaje wypełniona dopiero w okresie wczesnej dorosłości. Częściowo za taki stan rzeczy odpowiedzialne są zmiany cywilizacyjne i niekorzystne zjawiska społeczne (bezrobocie, patologie społeczne, braki edukacyjne). W tym czasie w rozwoju młodego człowieka biorą udział dwa środowiska społeczne: rodzina oraz grupa rówieśnicza, pomiędzy którymi istnieje wiele konfliktów. Od jednostki zależy, jak je rozwiąże. Kluczową kwestią jest zbudowanie sieci i poczucia wsparcia. Oprócz tego duży wpływ wywierają zjawiska kultury popularnej. Okres ten jest bardzo trudny pod względem psychologicznym, adolescent doświadcza bowiem sytuacji konfliktowych, deprywacyjnych (brak zaspokojenia niektórych potrzeb), zagrożenia (wartości, własnej osoby), sytuacji utrudnienia (brak autorytetów) i przeciążenia (nauka szkolna w połączeniu z dojrzewaniem biologicznym).

Tożsamość odroczona

Najdłuższym etapem życia ludzkiego jest czas dorosłości, którego umowną granicę początkową wyznacza 25. rok życia. Dorosłość to nie określony wiek, ale istota zobowiązań podejmowanych przez jednostkę oraz ich konsekwentna realizacja. „Potencjał dorosłości […] tkwi w realistycznym budowaniu wizji przyszłości, stawianiu celów ambitnych, ale możliwych do osiągnięcia i braniu odpowiedzialności za efekty swoich autonomicznych wyborów” (A.I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska, Psychologia rozwoju człowieka ). Czas dorosłości to czas istotnych decyzji, wynikający z pełnienia określonych ról społecznych, determinowanych gotowością do zmian. W pierwszym etapie dorosłości młody człowiek podejmuje więcej zadań prospołecznych, wywołanych własną wolą, skierowanych na osoby trzecie. Dojrzała jednostka, w etapie środkowej dorosłości, realizuje indywidualną drogę rozwojową – adaptuje się do zmian i stara się uzyskać życiowe zadowolenie. Trzeci okres dorosłości – późna jej faza – niesie ze sobą następujące zjawiska: pogorszenie zdrowia i spadek sił, utratę niezależności i utratę kontaktów interpersonalnych (np. spowodowanych śmiercią przyjaciół, współmałżonka).

Wiek młodzieńczy to czas formowania się dojrzałości emocjonalnej: uzyskanie niezależności uczuciowej, kontrolowanego uzewnętrzniania uczuć, opanowania uległości uczuciowej i powściągliwości. Proces kształtowania się owej dojrzałości oraz jej kryteria to znów sprawa indywidualna, ponieważ mają na nie wpływ czynniki związane z posiadanym doświadczeniem. W związku z rozwojem myślenia abstrakcyjnego, znaczenia nabierają uczucia wyższe (np. estetyczne czy moralne). Aktywność młodzieży w odniesieniu do społeczeństwa bywa różnorodna. Ogromne znaczenie ma w tym czasie podejmowanie pracy zarobkowej (na ogół niezwiązanej z przyszłym zawodem), a także kwestia wyboru profesji.

Wiek młodzieńczy jest czasem, podczas którego związki interpersonalne zostają rozwinięte i umocnione. Wzrasta znaczenie przyjaźni w grupach rówieśniczych oraz zmienia się charakter kontaktów z osobami starszym: często korzysta się z ich porad, rozmawia o problemach intymnych, wykazuje wyrozumiałość wobec ich uzasadnień. Konflikty między pokoleniami tracą na sile, a wzajemne relacje przybierają spokojniejszy i pozytywny charakter.

Dojrzewanie płciowe niesie ze sobą rozwój potrzeby seksualnej i życia erotycznego u młodych jednostek. Napięcie seksualne zostaje skierowane wobec osoby płci przeciwnej i staje się intencjonalne. Na ogół to młodzi mężczyźni mają silniejsze pragnienia niż ich rówieśniczki, ale to także sprawa indywidualna. Epitet ten odnosi się również do pierwszej miłości (miłości romantycznej) i inicjacji seksualnej. Pierwsza miłość przybiera postać idealizowania jej podmiotu, a intensywność oraz przejawy są zależne od specyficznych uwarunkowań jednostki. W tym wypadku kontakty seksualne i przekształcenie intymnej relacji w trwały związek są rzadkością. Zapoczątkowanie życia seksualnego wynika z trzech postaw młodzieży: hedonizmu, wulgarności oraz powściągliwości.

Tożsamość człowieka w tym wieku – według sformułowanego przez Jamesa Marcię poglądu – obejmuje status tożsamości moratoryjnej (odroczonej), która może prowadzić do najwyższego poziomu organizacji w tym zakresie, do tożsamości osiągniętej. W opinii niektórych badaczy ten moment może nastąpić później, np. po 30. roku życia, co ma bezpośredni związek z czynnikami społeczno-ekonomicznymi (lepsza sytuacja materialna rodziny, wiele opcji edukacyjnych). Moratorium obfituje w niezrozumiałe dla starszego pokolenia upodobania, decyzje i ryzykowne działania. To proces niezbędny dla późniejszego wyboru życiowej ścieżki. By pomóc w uzyskaniu etapu tożsamości stabilnej, otoczenie młodego człowieka powinno akceptować i wspierać wolność oraz pozwolić na dokonanie zobowiązań w odniesieniu do własnej osoby. Dojrzała tożsamość to składowa pozytywnych i negatywnych doświadczeń, obiektywizmu, określonych kompetencji społecznych oraz odpowiednio dużego zasobu wiedzy o sobie i otoczeniu.

Długie wchodzenie w dorosłość

Etap wczesnej dorosłości sytuuje się w granicach między 18-20 a 30-35 rokiem życia. Możemy wyróżnić w jej obrębie trzy etapy: wchodzenia w dorosłość, realizacji zadań i bilansowania dokonań. Elementami każdego z nich są czynniki społeczne oraz indywidualne. W pierwszym z nich jednostka musi poradzić sobie z wejściem w nowe role społeczne oraz pozyskać umiejętność planowania własnej przyszłości. W drugim powinna optymalnie realizować wybrane przez siebie role, budować związki uczuciowe (w zależności od stylu przywiązania) oraz korygować podjęte decyzje i zamiary. Kolejny etap można uznać za moment ewaluacyjno-korekcyjny. Według Julity Wojciechowskiej ma wtedy miejsce podjęcie zmiany dotychczasowego życia lub rezygnacja ze zmian, a także proces pozytywnego utrwalenia tożsamości. „Zadaniem na ten etap nie jest stabilizacja za wszelką cenę, ale taka stabilizacja, która pozwala na realizowanie indywidualnych pragnień i odzwierciedla realne możliwości. Dla wczesnej dorosłości właściwe są: postępująca refleksyjność, selektywność i profesjonalizacja młodego dorosłego, który wobec konieczności dokonywania jednocześnie wielu wyborów coraz bardziej świadomie koncentruje się na rzeczach dla niego najistotniejszych, uczy się odrzucać mniej ważne propozycje i pomysły na życie i jak najskuteczniej urzeczywistniać dokonane wybory” (Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? ). Zakresem funkcjonowania człowieka w tym okresie jest środowisko rodzinne i zawodowe.

Do zadań rozwojowych zakwalifikować można wyróżnione przez Havighursta działania: wybór partnera życiowego / małżonka; założenie rodziny i prowadzenie domu; życie w związku / małżeństwie; wychowanie dzieci; rozwój kariery zawodowej; zachowania prospołeczne, realizujące społeczną odpowiedzialność jednostki (np. głębsze związki międzyludzkie, obowiązki obywatelskie); stabilne normy etyczne i moralne; wybór grup społecznych umożliwiających rozwijanie podobnych sfer aktywności (zainteresowania, nauka).

Obecnie rzadko spotykane jest podjęcie przez młodego człowieka wszystkich powyższych zadań rozwojowych. Ten czas to wybór relacji partnerskiej (małżeństwo bądź nieformalny związek), podjęcie pracy, rodzicielstwo. Wg badaczy zadania rozwojowe ludzi w tym wieku uległy modyfikacji. Zakładanie rodziny oraz wejście w związek małżeński to aspekty przesunięte na okres środkowej dorosłości. Jeffrey Arnett jest zdania, że współcześnie najważniejsze dla młodych jednostek są następujące aspekty: zdobywanie wyższego wykształcenia, podnoszenie kwalifikacji i nabywanie nowych umiejętności, rozwijanie motywacji i wrażliwości poznawczej, koncentracja na własnych potrzebach, pragnieniach i celach. Wchodzenie w dorosłość wydłuża się. Erikson nazywa to zjawisko zinstytucjonalizowanym moratorium. „Zinstytucjonalizowane moratorium to stworzone przez społeczeństwo formalne możliwości zmagania się z zamętem tożsamościowym i rozwiązanie kryzysu tożsamościowego. Polega on na przyzwoleniu na eksperymentowanie z rolami społecznymi, na ich podejmowanie, porzucanie i ponowne podejmowanie” (Brzezińska i in.).

Realia współczesnego świata umożliwiają młodym dorosłym realizowanie rozmaitych inicjatyw w zakresie poszukiwań zobowiązań, np. jednoczesnego studiowania i zatrudnienia w ramach pracy zawodowej. Początek dorosłości to etap trudny i najbardziej samotny; „w tym czasie ludzie muszą radzić sobie z wieloma nowymi zadaniami przy minimalnym wparciu społeczeństwa. Młodzi ludzie przekonują się, że metrykalne osiągnięcie dorosłości niewiele znaczy i odkrywają, że w świecie dorosłych prestiż i siła zależą od umiejętności, wytrzymałości i mądrości oraz od sieci powiązań rodzinnych”.

Myśl dialektyczna

Możliwości fizyczne i poznawcze młodego dorosłego są w tym momencie życia na poziomie maksymalnym, „ciało reprezentuje najwyższa formę – organizm jest szybki, silny, elastyczny, ma duże możliwości regeneracyjne oraz adaptacyjne, a ponadto jest efektywny immunologicznie”. Na sprawne funkcjonowanie składają się: ustalone proporcje ciała; odpowiednia wydolność mięśni, organów i układów wewnętrznych; największa ostrość zmysłów; odpowiednie uwapnienie kości; maksymalna zdolność rozrodcza; minimalne ryzyko powikłań ciążowych i okołoporodowych; duża masa mózgu. Człowiek w tym czasie wykazuje odporność psychofizyczną, charakteryzuje się kreatywnością i witalnością. Właściwe funkcjonowanie organizmu zapewniają działania prozdrowotne: regularny sen, spożywanie śniadań, aktywność fizyczna, unikanie używek. W przypadku występowania złych nawyków może dojść do wystąpienia wtórnego procesu starzenia, co jest charakterystyczne u osób pochodzących z niskich warstw społecznych.

Wczesna dorosłość to czas wzmożonej wrażliwości i gotowości uczenia się, co gwarantuje doskonałe funkcjonowanie poznawcze. Pamięć krótkotrwała i długotrwała osiąga szczyt możliwości. Procesy te zachodzą i utrzymują się przez kolejne lata wówczas, gdy młody człowiek prowadzi zdrowy styl życia (niestety, współcześnie zauważa się niepokojący wzrost problemów zdrowotnych, do których zalicza się zaburzenia depresyjne, uzależnienia oraz myśli samobójcze). W tym czasie pojawia się także tzw. myśl dialektyczna, która rozwija umiejętność radzenia sobie z problemami mało określonymi. Więzi społeczne we wczesnej dorosłości oscylują wokół budowania trwałego związku, relacji w sferze aktywności zawodowej, wkraczania w role społeczne związane z płcią osobnika, działalności prospołecznej.

Także dorosłość nakłada na jednostkę kryzysy rozwojowe. We wczesnej dorosłości ma miejsce kryzys intymność – izolacja. Jego przezwyciężenie przejawia się w gotowości do połączenia własnej tożsamości z innymi oraz w poszukiwaniu związków z ludźmi. Młody dorosły pragnie bliskiego kontaktu z osobą odmiennej płci oraz utrzymywania związków przyjacielskich bez obawy dotyczącej naruszenia tożsamości. Mająca długotrwały charakter izolacja może stanowić zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania społecznego i psychicznego osoby.

Budowa nowego systemu rodzinnego młodego dorosłego wymaga od niego opuszczenia dotychczasowego domu i emocjonalnego uniezależnienia się od rodziców na tyle, by móc obdarzyć życiowego partnera głównym przywiązaniem uczuciowym. Zdaniem George’a Levingera, rozwój związku przebiega w wielu etapach, a początkowe przypadają właśnie na okres wczesnej dorosłości. Zanim na świecie pojawi się pierwsze dziecko, partnerzy na ogół są najbardziej zadowoleni z partnerskich relacji. Zmienia się to jednak na niekorzyść podczas okresu środkowej dorosłości. Wszelkie konflikty mogą zostać rozwiązane wówczas, gdy para gwarantuje sobie poczucie bezpieczeństwa i wsparcia.

Wewnętrzna równowaga

Kariera zawodowa dorosłych jest związana z płcią, a więc także z pełnioną w społeczeństwie rolą. Oprócz tego decyduje o niej wykształcenie (im wyższe, tym lepiej się rozwija), poziom intelektu oraz predyspozycje indywidualne. W przeważającej mierze to kobiety przedkładają macierzyństwo i życie rodzinne nad życie zawodowe. Mężczyźni częściej wykazują tendencję do wysuwania na pierwszy plan indywidualnego rozwoju i pracy zarobkowej. Współcześnie podstawą tożsamości jednostki dorosłej staje się wyłącznie jeden obszar aktywności – inne schodzą na dalszy plan. „Niemniej jednak sytuacja ta przynosi młodym wiele korzyści. Zyskują oni bowiem czas na szukanie pracy zgodnej ze swymi aspiracjami i oczekiwaniami oraz podnoszenie kwalifikacji. Poświęcając pracy zawodowej całą energię, młodzi mają szansę szybkiego awansu, poprawy sytuacji bytowej, podniesienia statusu społecznego i osiągnięcia bezpieczeństwa finansowego oraz niezależności”. W innych z kolei przypadkach jednostka pożytkuje więcej energii na rozwijanie kontaktów towarzyskich – ma to związek z przedłużającym się okresem moratorium i skutkuje szerokim wachlarzem możliwości (np. edukacyjnych) albo kieruje ją wyłącznie wobec nowej rodziny – tym samym buduje poczucie bezpieczeństwa, materializuje potrzebę opieki i opiekowania się oraz intymności w związku partnerskim.

Osobnik w okresie wczesnej dorosłości w obliczu sytuacji trudnych posługuje się procesem radzenia sobie (zmieniające się wysiłki poznawcze i związane z zachowaniem, które zmierzają do opanowania elementów uznanych za obciążające). Pełni on rolę zadaniową oraz uspokajającą. Najważniejszą kwestią w odniesieniu do efektywnego radzenia sobie z rozmaitymi stresorami jest osiągniecie spójnej tożsamości. Rozwiązanie kryzysu tożsamości sprzyja również wewnętrznej równowadze, obiektywizmowi i zdrowemu rozsądkowi. „Za końcowe osiągnięcie fazy wczesnej dorosłości można uznać konsolidację ego. Formowanie tożsamości jest procesem dominującym w okresie adolescencji, zaś wczesna dorosłość to czas modyfikowania tożsamości, co ma doprowadzić do jej skonsolidowania i ustabilizowania” (J. Wojciechowska). Oprócz powyższych olbrzymie znaczenie ma system wsparcia, który może zaspokoić większość potrzeb osoby – np. odreagowanie, zapewnienie potrzeby bliskości i oparcia, bycia kimś istotnym itp.

Wszystkie wymienione okresy życia człowieka mają zasadniczy wpływ na całokształt rozwoju jednostki. Każdy przynosi swoiste zmiany, pozytywnie lub negatywnie zaskakując, lecz nieustannie przygotowuje do pełnienia rozmaitych ról, nawiązywania relacji interpersonalnych, daje możliwość wyboru dróg aktywności oraz podejmowania kolejnych wyzwań, by u kresu życia bilans spełnienia mógł stać się wartością dodatnią.