Działalność TNW posiada już dość obszerną dokumentację w postaci prac Marcelego Handelsmana i Bogdana Nawroczyńskiego, a także licznych studiów i artykułów publikowanych w „Rocznikach TNW”. Powstałe w 1907 roku TNW uznane zostało oficjalnie za spadkobiercę Towarzystwa Warszawskiego (od 1808 także Królewskiego) Przyjaciół Nauk funkcjonującego w latach 1800−32. Zostało to formalnie usankcjonowane przez Sejm Rzeczypospolitej, który uchwałą z 26 lipca 1919 wezwał ówczesny rząd do przyznania TNW Pałacu Staszica – dawnej siedziby TPN. W momencie tworzenia TNW w l. 1906/07 naturalnym zapleczem dla nowego towarzystwa byli dawni wykładowcy i studenci warszawskiej Szkoły Głównej, przede wszystkim związani z Kasą im. Mianowskiego, istniejącą od 1881, i członkowie krakowskiej Akademii Umiejętności: Ignacy Chrzanowski, Samuel Dickstein, Władysław Gosiewski, Henryk Hoyer, Aleksander Jabłonowski, Jan Kowalczyk, Adam Antoni Kryński, Władysław Smoleński i Teodor Wierzbowski.

Komisje, gabinety, instytuty...

TNW od początku było szczególnym tworem akademickim – towarzystwem, które dysponowało licznymi komisjami, pracowniami, laboratoriami, gabinetami, a nawet instytutami, ukierunkowanymi na bezpośrednie prowadzenie badań. Pod tym względem TNW różniło się zasadniczo od Polskiej Akademii Umiejętności, która funkcjonowała tradycyjnie przede wszystkim jako korporacja uczonych.

Warto przypomnieć, że przy Wydziale I Językoznawstwa i Historii Literatury, oprócz dwóch komisji: Językowej, której przewodniczył Kryński (a następnie Stanisław Szober) i Komisji do Badań nad Historią Literatury i Oświaty, której przewodniczył Gabriel Korbut, istniał również Gabinet Filologiczny, kierowany przez Korbuta, a następnie przez Juliana Krzyżanowskiego, będący de facto placówką badawczą.

Przy Wydziale II Nauk Historycznych, Społecznych i Filozoficznych funkcjonowały komisje: Bibliograficzna, kierowana przez Stefana Dembego, Historyczna, której przewodniczył Marceli Handelsman (a następnie Józef Siemieński). Handelsman kierował również Gabinetem Nauk Historycznych. Wszystkie te komisje i gabinet prowadziły prace badawcze, przede wszystkim w zakresie edytorstwa źródeł i bibliografii.

Największą jednak placówką Wydziału II był Instytut Nauk Antropologicznych i Etnologicznych, powstały z dawnej Pracowni Antropologicznej Kazimierza Stołyhwy. Stołyhwo kierował nim do 1935, a po jego odejściu do Uniwersytetu Jagiellońskiego kierownictwo przejął Stanisław Poniatowski.

Z Wydziałem II i instytutem związane było także Muzeum Archeologiczne im. Erazma Majewskiego. W 1933 oddzieliło się od instytutu, jednak utrzymało związki z wydziałem. Po śmierci Majewskiego w 1922 nowym dyrektorem muzeum został Włodzimierz Antoniewicz, który doprowadził do rozkwitu placówki. (...)