Imponująco zapowiada się 4. Międzynarodowy Rok Polarny. 27 kwietnia prof. Michał Kleiber, prezes Polskiej Akademii Nauk, dokonał jego uroczystej inauguracji. Planowane działania będą prowadzone na niespotykaną dotąd skalę. Dzięki wysiłkowi organizacyjnemu Polskiego Komitetu ds. 4.MRP, którym kieruje prof. Aleksander Guterch, zostały nawiązane bliskie kontakty z międzynarodowymi organizacjami przygotowującymi programy i infrastrukturę naukową do zupełnie nowego modelu współpracy.

Nowa generacja badań

Arktyka i Antarktyka, mówią badacze, to nie odległe obszary Ziemi, lecz regiony stale obecne w procesach, które kształtowały i nadal kształtują oblicze naszej planety, w tym także nasze najbliższe otoczenie. Głównym celem eksploracji i badań polarnych regionów Ziemi jest zrozumienie ich roli w obecnych i przyszłych zmianach globalnych środowiska lądowego i morskiego oraz zrozumienie ewolucji systemów biologicznych. Ważne jest rozpoznanie procesów tektonofizycznych, będących rezultatem ewolucji wnętrza naszej planety, a także zrozumienie konsekwencji oddziaływań Słońce – Ziemia. Tak zarysowane cele priorytetowe, znajdujące się u podstaw programów badawczych 4.MRP, którego realizację zaplanowano od 1 marca 2007 do 1 marca 2009, mają fundamentalne znaczenie naukowe dla zupełnie nowej generacji badań prowadzonych w XXI wieku. Będą to dwa pełne sezony badawcze w Arktyce i dwa sezony w Antarktyce – od 60° szerokości geograficznej północnej i południowej, odpowiednio, do bieguna północnego i bieguna południowego. I wszystko wskazuje na to, że uda się realizować to przedsięwzięcie naukowe w wyjątkowo korzystnych warunkach geopolitycznych.

Badania te mają również ogromne znaczenie strategiczne, ekonomiczne i geopolityczne, sprowadzające się do rozpoznania zasobów energetycznych, głównie ropy i gazu, oraz oszacowania opłacalności ich wydobycia i eksploatacji. Takie oszacowania powstały już na obydwu obszarach polarnych Ziemi, a szczególnie w Arktyce. Badania obszarów polarnych są przedmiotem również ogromnego zainteresowania Unii Europejskiej, z uwagi na aspekty polityczne. Współpraca międzynarodowa oraz udział w przygotowywanych programach badawczych należą do priorytetów Komisji Europejskiej w Brukseli. Warto przypomnieć, że już trwa wielki spór międzynarodowy o zasoby energetyczne obszarów polarnych, w szczególności arktycznych, ocenianych jako niezwykle duże. Prognozuje się, że w najbliższej przyszłości odegrają one znaczącą rolę w polityce energetycznej świata. Na przykład, państwa Unii Europejskiej wydawały w latach 2000−05 na badania polarne rocznie ponad 500 mln euro. Nakłady te podczas 4.MRP 2007−09 zostaną znacznie zwiększone, zgodnie z nową Europejską wizją badań polarnych.

Amerykański program działań podczas 4.MRP jest budowany przy współpracy tak potężnych organizacji, jak: National Science Foundation, National Aeronautics and Space Administration (NASA), National Oceanic and Atmospheric Administration, Department of Defense, Department of Energy oraz liczne organizacje non profit i konsorcja uniwersyteckie (US Vision for the INTERNATIONAL POLAR YEAR 2007−09).

Zachowując stosowne proporcje, polskie środowisko naukowe czyni wszystko, aby w planowanych działaniach podczas 4.MRP odegrać istotną rolę we współpracy z najsilniejszymi partnerami zagranicznymi. W badaniach polarnych w Polsce weźmie udział, w mniejszym lub większym zakresie, około 30 placówek naukowych wyższych uczelni, Polskiej Akademii Nauk i instytutów resortowych. Główne problemy naukowe dotyczyć będą zrozumienia zmian zachodzących na naszej planecie, wyjaśnienia polarnej różnorodności biologicznej oraz struktur i dynamiki ekosystemów. Poznanie tych zagadnień pozwoli lepiej zrozumieć procesy ewolucji oraz reakcji na te zmiany. Nie zabraknie też badań nad dynamiką procesów fizycznych we wnętrzu Ziemi, co stanowi główny motor obserwowanych zmian na jej powierzchni. Powstaną zespoły odpowiedzialne za tworzenie polarnych wzorców klimatu i biologii Ziemi. Ma to ułatwić ustalenie roli obszarów polarnych w kształtowaniu klimatu, stabilności kriosfery i opisu dynamiki układu Słońce – Ziemia. Krótko mówiąc, celem podstawowym ma być zrozumienie Ziemi.

Do realizacji tych zamierzeń naukowcy wykorzystają najnowocześniejsze narzędzia techniczne: automatyczne rejestracje z satelitarnym przekazem danych, bezobsługowe pojazdy lądowe, a także takie, które poruszają się po dnach mórz i oceanów, międzynarodowe interdyscyplinarne platformy badawcze rozmieszczane na lądzie i morzach polarnych z szerokim wykorzystaniem Internetu. W badania zaangażowanych będzie 31 nowoczesnych jednostek pływających i 26 samolotów.

W programach 4.MRP 2007−09 bardzo ważne miejsce przewidziano na nowoczesną edukację i bliskie relacje ze społeczeństwem. Przewidywana jest wielka rola środków masowego przekazu, które na bieżąco, na wydzielonych kanałach radiowych i telewizyjnych, będą informowały o postępach wielkich przedsięwzięć badawczych w polarnych regionach Ziemi. Za motto przekazu medialnego uznano fakt, że „obszary polarne mają zasadnicze znaczenie dla życia na Ziemi, gdyż są magazynem informacji o zmianach zachodzących na naszej planecie”. Polskie badania polarne zostały włączone w szeroki nurt międzynarodowej współpracy poprzez nasz udział w wielu organizacjach naukowych i programach badawczych.

znaczące miejsce polski

Licząca dwa wieki obecność Polaków na obszarach polarnych, determinowana trudnymi dziejami kraju, ukształtowała się odmiennie w Arktyce i Antarktyce. Jej początki w Arktyce, sięgające XVIII wieku, związane są z działalnością, również badawczą, polskich zesłańców na Syberię, których osiągnięcia upamiętniają tamtejsze nazwy geograficzne. Polską obecność w Antarktyce zaznaczyli członkowie wypraw organizowanych przez inne kraje, w tym przede wszystkim Henryk Arctowski i Antoni Bolesław Dobrowolski, którzy wzięli udział w belgijskiej wyprawie na statku Belgica (1897−1899). Wyprawa belgijska jako pierwsza spędziła zimę w Antarktyce, a Arctowski pełnił funkcję jej kierownika naukowego.

Po odzyskaniu w 1918 roku niepodległości Polska organizowała własne wyprawy polarne do Arktyki. W szczególności, w latach 1932−33, w ramach 2.MRP, nasz kraj włączył się bardzo aktywnie w międzynarodową współpracę na polu badań polarnych. Po drugiej wojnie światowej polska obecność w regionach polarnych nie tylko została rozszerzona na Antarktykę, ale przybrała tam charakter stały. Jej wymiar polityczny i gospodarczy, przede wszystkim zaś naukowy w międzynarodowych wydarzeniach i strukturach, to znaczące miejsce Polski w Arktyce i Antarktyce. Kamieniami milowymi tych wydarzeń były: wszechstronny udział Polski w 3. Międzynarodowym Roku Geofizycznym 1957−58, założenie w 1957 stałej całorocznej stacji arktycznej nad fiordem Hornsund na Spitsbergenie, otwarcie w 1959 w Antarktydzie sezonowej stacji im. A.B. Dobrowolskiego i uruchomienie w 1977 na Wyspie Króla Jerzego w Antarktyce Zachodniej stałej, całorocznej stacji im. H. Arctowskiego, a także wiele wypraw oceanograficznych, oceanobiologicznych i geodynamicznych na statkach r/v Profesor Siedlecki, r/v Garnuszewski, ORP Kopernik, ORP Arctowski i innych, zarówno do Antarktyki, jak i do Arktyki. Prawną podstawą polskiej obecności i działalności w Arktyce jest Traktat Paryski w sprawie Spitsbergenu z 9 lutego 1920, którego stroną jest Polska, a także stanowisko Polski przy Radzie Arktyki (Arctic Council), powołanej w 1996 przez osiem państw arktycznych. Tę pozycję dyplomatyczną Polski wzmacnia jej udział w licznych arktycznych umowach i organizacjach międzynarodowych w zakresie gospodarczym, naukowym i kulturalnym oraz ochrony środowiska. W 1959 Polska zgłosiła gotowość do udziału w Konferencji Antarktycznej w Waszyngtonie, a w 1977 uzyskała prawo, jako 13. z kolei kraj, do udziału w corocznych Spotkaniach Konsultatywnych Państw Stron Traktatu Antarktycznego.

Włączenie po II wojnie światowej wcześniej niedostępnych obszarów okołobiegunowych w orbitę światowej polityki i gospodarki nadało polskim badaniom naukowym w Arktyce i Antarktyce nowy wymiar, wyrażający się stałą obecnością i działalnością Polski w regionach polarnych.