W poprzednim numerze „FA” przedstawiłem stan sektora nauki w Polsce i podstawowe założenia jego reformy. Była tam mowa o finansowaniu nauki, celach reformy, projektach aktów prawnych dotyczących powołania nowych placówek. Teraz kolej na problemy przekształceń istniejących jednostek badawczych.

Instytuty Polskiej Akademii Nauk

Ogólna koncepcja reformy PAN przewiduje, że oprócz zmian zmierzających do usprawnienia zarządzania instytutami nastąpią także istotne zmiany strukturalne. Będą one polegały na przekształceniu obecnie istniejących instytutów branżowych w interdyscyplinarne instytuty zadaniowe. Ma to na celu, z jednej strony, lepsze ukierunkowanie potencjału badawczego PAN na priorytetowe kierunki badawcze, z drugiej zaś likwidację rozdrobnienia tego potencjału. Stworzone zostaną także warunki umożliwiające powiązanie instytutów ze szkołami wyższymi. Wspomniana reforma będzie inicjowana i realizowana przez PAN z zachowaniem autonomii tej instytucji, ale pozostając w dialogu z MNiSW.

Jednostki badawczo−rozwojowe

Reforma sektora jednostek badawczo−rozwojowych ma usprawnić zarządzanie badaniami prowadzonymi na potrzeby przemysłu. Przeprowadzana będzie ona w pierwszym rzędzie na podstawie znowelizowanej ustawy o jednostkach badawczo−rozwojowych. W szczególności będzie regulowała prowadzenie przez JBR działalności gospodarczej, umożliwi ogłoszenie upadłości JBR, rozszerzy uprawnienia organów nadzorczych w zakresie restrukturyzacji jednostek. Zmiany powinny przyspieszyć proces tworzenia silnego zaplecza badawczo−rozwojowego gospodarki, realizującego zadania zgodne z polityką naukowo−techniczną i polityką innowacyjną państwa.

Państwowe instytuty naukowe

Aby zapewnić warunki realizacji programów badawczych w dziedzinach kluczowych dla rozwoju państwa, będą tworzone państwowe instytuty naukowe (PIN), które powstaną głównie z przekształcenia JBR−ów, spełniających wymagania odnośnie do prowadzenia badań naukowych lub prac rozwojowych. PIN będzie tworzony rozporządzeniem Rady Ministrów na wniosek ministra NiSW.

PIN−y będą miały status państwowej jednostki organizacyjnej, podlegającej ministrowi NiSW i posiadającej osobowość prawną. Struktura organizacyjna instytutów będzie obejmowała radę nadzorującą (składającą się z powoływanych przez ministra specjalistów w dziedzinach nauki, którymi zajmuje się PIN, a także z ekspertów do spraw zarządzania i finansów) oraz dyrektora. Minister będzie udzielał PIN−om corocznej dotacji podmiotowej na realizację zadań. Ponadto PIN−y będą mogły się ubiegać o środki na realizację projektów badawczych finansowanych przez NCBR, Agencję Badań Poznawczych oraz inne podmioty (przemysł, granty europejskie itp.).

Inicjatywa Technologiczna

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego rozpoczęło realizację przedsięwzięcia Inicjatywa Technologiczna. Jego założeniem jest wsparcie innowacyjnych przedsięwzięć wykorzystujących pracę polskich naukowców. Przedsięwzięcie to będzie służyć zwiększeniu roli nauki w rozwoju gospodarczym Polski i zdynamizowaniu współpracy środowiska biznesu ze światem badań.

Do podstawowych celów przedsięwzięcia należy zwiększenie liczby projektów B+R związanych z potrzebami gospodarki oraz skali wykorzystywania wyników prac badawczo−rozwojowych w gospodarce. Ma to w zamierzeniu prowadzić do zwiększenia wpływu badań na wzrost konkurencyjności gospodarki. Jednym z ważniejszych instrumentów prowadzących do realizacji powyższych zamierzeń jest też wsparcie działań instytucji pośredniczących w kontaktach pomiędzy nauką a przemysłem.

Inicjatywa Technologiczna zakłada finansowanie projektów badawczo−rozwojowych w przedsiębiorstwach, co ma zaktywizować je do współpracy z jednostkami naukowymi. Z drugiej strony finansuje badania aplikacyjne w jednostkach naukowych, co sprzyjać będzie pobudzaniu działalności naukowej przybliżającej jednostki naukowe do sfery gospodarki.

Realizacja przedsięwzięcia ma sprawić, by nakłady na badania i rozwój stanowiły istotny element działalności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw. Dzięki temu powinien wzrosnąć udział podmiotów gospodarczych w wydatkach na B+R. Według założeń Strategii Lizbońskiej, dwie trzecie nakładów na ten cel powinno pochodzić spoza sektora budżetowego.

Inicjatywa Technologiczna ma dać naukowcom możliwość komercjalizacji ich rozwiązań innowacyjnych, a przedsiębiorców zachęcić do skorzystania z potencjału polskiej myśli naukowej. Ministerstwo dysponuje znaczącą kwotą 300 mln zł na realizację tego przedsięwzięcia.

Wspieranie działań innowacyjnych i rozwojowych

Mając na uwadze potrzeby wspierania działań innowacyjnych i rozwojowych, MNiSW opracowało program rozbudowy i modernizacji infrastruktury badawczej oraz powiązany z tym program badań i rozwoju nowych technologii oraz dyfuzję innowacji. Zasadniczym źródłem finansowania tych działań będą środki pochodzące z europejskich funduszy strukturalnych. W tym celu w ramach programu operacyjnego „Innowacyjna gospodarka 2007−2013” powstała indykatywna lista projektów dużej infrastruktury badawczej. Lista ta obejmuje następujące projekty:

Powyższą listę indykatywną uzupełnia lista sześciu mniejszych projektów, tzw. kluczowych (koordynowanych przez Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Marii Curie−Skłodowskiej w Lublinie, Akademię Górniczo−Hutniczą w Krakowie, Główny Instytut Górnictwa oraz Politechnikę Śląską). Maksymalna kwota dofinansowania zarezerwowana na te projekty wynosi łącznie 200 mln euro. Obie listy dużej infrastruktury, na które przewidziano projekty o wartości 590 mln euro. Natomiast lista projektów badawczych obejmuje 40 projektów, na które zarezerwowano fundusze w łącznej wysokości blisko 580 mln euro.

Wspomniane powyżej projekty wyczerpują w sumie około 45 proc. środków zarezerwowanych na ten cel w POIG, będzie zatem istniała możliwość dofinansowania dalszych przedsięwzięć. Pozostała część finansów z całkowitej kwoty 2 628 mld euro będzie rozdysponowana w trybie konkursowym.

Współpraca międzynarodowa

Ministerstwo prowadzi szeroką akcję informacyjną na temat uczestnictwa w 7. Programie Ramowym UE, a także kontynuuje negocjacje dotyczące szczegółowych zasad udziału polskich zespołów w projektach i programach. Modyfikowane są także krajowe przepisy, regulujące wsparcie finansowe z budżetu nauki dla jednostek, które będą uczestniczyły w tych programach.

Ponadto, od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej ministerstwo wydelegowało swoich przedstawicieli do całego szeregu ciał doradczych Komisji Europejskiej. Jednym z nich jest Europejskie Forum Strategiczne Infrastruktury Badawczej (ESFRI), które pod koniec 2006 roku opublikowało Europejską Mapę Drogową dużej infrastruktury badawczej. Mapa obejmuje obszary nauk humanistycznych i społecznych, biologicznych i medycznych oraz fizycznych i technologicznych, i stanowi wizję rozwoju urządzeń badawczych na następnych 20 lat. Polska, poprzez swoich ekspertów, brała aktywny udział w tworzeniu tego dokumentu, który obecnie jest przedmiotem zainteresowania środowisk naukowych. Z ich inicjatywy MNiSW prowadzi przygotowania do podjęcia negocjacji i ewentualnego uczestnictwa w realizacji niektórych projektów umieszczonych na mapie drogowej ESFRI.

Inne zadania

Zgodnie z nowelizowaną ustawą o finansowaniu badań naukowych, niektóre zadania wynikające z polityki naukowej, naukowo−technicznej i innowacyjnej państwa, zwłaszcza obejmujące wspieranie badań naukowych oraz mobilności naukowców, będą powierzane przez ministra niepaństwowym jednostkom organizacyjnym, w szczególności pozarządowym organizacjom działającym na rzecz rozwoju badań naukowych. Ministerstwo już podjęło współpracę z takimi jednostkami, jak Naczelna Organizacja Techniczna oraz Fundacja na rzecz Nauki Polskiej.

Biorąc pod uwagę obecną sytuację w Polsce, uważam, że celem zamierzonej reformy jest doprowadzenie do takiej organizacji i funkcjonowania systemu nauki, aby zapewnił pełne wykorzystanie funduszy do dyspozycji sektora nauki oraz eliminację wymienionych słabości. Podstawą reformy są znacznie zwiększone środki finansowe przeznaczone na badania, pochodzące z budżetu państwa oraz z funduszy europejskich.

Cel ten ma być osiągnięty m.in. poprzez modernizację organizacji badań naukowych w Polsce, biorąc pod uwagę stan sektora nauki oraz wykorzystując doświadczenia wysoce rozwiniętych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Zasadniczym elementem natury organizacyjnej jest tworzenie dwóch agencji finansowania badań. Zadaniem agencji będzie rozdzielanie funduszy ze środków budżetu nauki na programy i projekty badawcze określone przez ministra. Czynnikami zaś bezpośrednio związanymi z prowadzeniem badań będzie tworzenie nowych dużych centrów badawczych lub rozbudowa już istniejących, ze szczególnym naciskiem na wyposażenie ich w nowoczesne urządzenia badawcze.