Plany systematycznego zwiększania krajowych nakładów na badania oraz fundusze przewidziane w perspektywie finansowej Unii Europejskiej obejmującej lata 2007−13 otwierają przed sektorem badań i rozwoju, a także szkolnictwem wyższym w Polsce, bezprecedensowe i niepowtarzalne możliwości modernizacji dzięki dostępowi do znacznych środków finansowych. Racjonalne wykorzystanie tych funduszy oraz efektywne zarządzanie podejmowanymi przedsięwzięciami jest wyzwaniem stojącym przed całym sektorem nauki, dotyczącym w szczególności Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz instytucji prowadzących badania w Polsce. Osiągnięcie na tym polu sukcesu powinno doprowadzić do dynamicznego rozwoju sektora B+R w Polsce.

Jednocześnie panuje dość powszechny pogląd, że obecna organizacja sektora badań naukowych w Polsce nie jest dostosowana do podjęcia tego wyzwania i potrzebna jest daleko idąca reforma. Powinna ona obejmować zmianę koncepcji polityki naukowej oraz wprowadzanie odpowiednich instrumentów, umożliwiających jej realizację. Poniżej wymieniam podstawowe argumenty za podjęciem takiej reformy oraz podaję informacje dotyczące głównych kierunków już podejmowanych działań i przyszłych zamierzeń w tym zakresie.

Stan sektora nauki

Podstawę reformy sektora nauki stanowi ocena jego obecnej sytuacji. Słabe strony oraz związane z tym zagrożenia, które charakteryzują polską naukę, są wynikiem rozmaitych czynników. Do najważniejszych z nich należą:

• niewystarczający poziom finansowania badań i rozwoju (GERD [krajowe wydatki na badania i rozwój ogółem] w 2005 r.: Polska – 0,57 proc., UE – 1,84 proc.) oraz jego niewłaściwa struktura (prawie 70 proc. GERD pochodzi ze środków publicznych),

• niedostateczne zasoby ludzkie (liczba naukowców na 1000 mieszkańców: Polska – 1,5, UE – 2,6),

• przestarzała aparatura badawcza (stopień zużycia na koniec 2005 – blisko 80 proc.),

• rozdrobnienie potencjału (wiele małych zespołów podejmujących drobne zadania),

• mała mobilność naukowców (międzynarodowa, regionalna i międzysektorowa),

• konserwatywny system zarządzania jednostkami naukowymi oraz projektami badawczymi,

• niewystarczające powiązania z gospodarką i potrzebami społecznymi (dotychczas udział krajowych podmiotów gospodarczych w nakładach na B+R wynosi zaledwie 1/4 całości tych nakładów; 24 proc. GERD).

Wśród wymienionych elementów szczególnie niepokojące jest małe zainteresowanie przedsiębiorstw uczestniczeniem w badaniach naukowych oraz wynikającą z nich innowacyjnością. Drugim negatywnym elementem są braki kadrowe i niekorzystna struktura wiekowa pracowników naukowych. Różnice w porównaniu ze średnim poziomem w UE wskazują na potrzebę zwiększenia liczby naukowców z obecnych 60 tys. do pożądanych 100 tys., przy czym te dodatkowe miejsca pracy powinny powstać przede wszystkim w gospodarce (obecnie ponad 90 proc. naukowców pracuje w sektorze państwowym). Wspomniane słabości są rezultatem nawarstwienia się wieloletnich zaniedbań, których naprawa wymaga systematycznych i długofalowych działań.

Natomiast najistotniejsze silne strony i szanse stojące przed polską nauką obejmują: uznaną pozycję międzynarodową w naukach ścisłych i biomedycznych, rosnące doświadczenie we współpracy międzynarodowej, wynikające z kilkuletniego już uczestnictwa w programach ramowych UE oraz bezprecedensowy wzrost liczby studentów i doktorantów (odpowiedni wskaźnik dwukrotnie większy od średniej UE, ale przy znacznie większej liczbie studentów przypadających na jednego nauczyciela akademickiego).

Szansą są także, otwierające się na niespotykaną dotychczas skalę, wspomniane wcześniej możliwości pozyskania w obecnej perspektywie finansowej (lata 2007−13) funduszy zarówno dla sektora nauki, jak i szkolnictwa wyższego, pochodzących z budżetu wspólnotowego. Warte odnotowania jest także wzrastające zainteresowanie firm zagranicznych inwestowaniem w badania w Polsce. Szczególnie informatyka staje się polską specjalnością. W latach 2002−04 inwestycje tych firm w badania i rozwój wzrosły ponad 2,5−krotnie i wynoszą obecnie 5 proc. GERD. Trend jest więc korzystny, ale do osiągnięcia średniej krajów UE–25 (8 proc. GERD) jest jeszcze spory dystans.

Na podstawie obszernej analizy, której konkluzje przedstawiłem skrótowo powyżej, kierownictwo MNiSW doszło do przekonania, że likwidacja słabości i zagrożeń, a także wykorzystanie zalet i szans, wymagają, oprócz konsekwentnego zwiększania finansowania badań oraz działań na rzecz podnoszenia ich jakości, także radykalnych zmian w organizacji systemu nauki. Do szczególnych wyzwań należy potrzeba coraz głębszego wchodzenia polskiej nauki do Europejskiej Przestrzeni Badawczej, a także tworzenie optymalnych warunków wykorzystania środków pochodzących z rozlicznych programów unijnych oraz funduszy strukturalnych.

Założenia reformy

Finansowanie sektora nauki. Dla ogarnięcia skali środków finansowych, które będą skierowane do sektora nauki we wspomnianej już perspektywie finansowej, warto dokonać ich krótkiego zestawienia.

Fundusze przeznaczone z budżetu państwa na naukę wyniosą w bieżącym roku ok. 3,7 mld zł. To kwota powiększona o ponad 300 mln zł w stosunku do roku poprzedniego. W kolejnych latach tempo wzrostu środków z części budżetu „Nauka” będzie podobne.

Ponadto, na rozwój sektora B+R przeznaczone będą środki finansowe pochodzące z funduszy strukturalnych UE (rozłożone na 7 lat), na które składają się: 1314 mln euro na badania i rozwój nowoczesnych technologii (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka), 1314 mln euro na infrastrukturę badawczą (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka), 588 mln euro na dofinansowanie infrastruktury wyższych uczelni (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko), a także 960 mln euro na rozwój potencjału ludzkiego w sektorze nauki (Program Operacyjny Kapitał Ludzki).

Środowiska naukowe i edukacyjne będą mogły się również ubiegać o pieniądze w ramach regionalnych programów operacyjnych oraz Programu Operacyjnego „Rozwój Polski Wschodniej” (szacunkowo łącznie 860 mln euro do 2009). Ponadto polskie zespoły badawcze pozyskują rocznie ok. 50 mln euro stanowiące dofinansowanie z programów ramowych UE. Warto także odnotować środki pochodzące z Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (łącznie 33 mln euro) przeznaczone na naukę.

Dobre praktyki. W poszukiwaniu najlepszych modeli dla Polski dokonano szerokiego przeglądu rozwiązań stosowanych w innych krajach, a także wykorzystano opracowania rozmaitych europejskich gremiów doradczych. Na tej podstawie zidentyfikowano kilka zasad, które są uważane za kluczowe w badaniach naukowych. Należy do nich rozdział pomiędzy formułowaniem polityki naukowej a organizowaniem i finansowaniem badań oraz ich realizacją. Druga zasada odnosi się do realizacji badań naukowych i postuluje rozdział pomiędzy planowaniem i oceną prac badawczych prowadzonych na szczeblu jednostek naukowych a zarządzaniem operacyjnym tymi badaniami.

W systemie istniejącym w Polsce wymienione zasady nie są niestety przestrzegane. Decyzje dotyczące polityki naukowej podejmuje minister, który jednocześnie dzieli fundusze pomiędzy jednostki naukowe, a także przyznaje środki na realizację projektów badawczo−rozwojowych. Ponadto, w większości jednostek rady naukowe, obok planowania i oceny prac badawczych, ingerują w kierownicze kompetencje dyrektorów, utrudniając szybkie podejmowanie decyzji operacyjnych. Natomiast w większości krajów o wysokim poziomie rozwoju organizacja badań naukowych jest nieco inna, mianowicie: minister odpowiedzialny za sprawy nauki formułuje założenia polityki naukowej; założenia te poddawane są ocenie przez niezależne ciała doradcze (ich niezależność polega na ograniczeniach dotyczących zmiany ich składu oraz na publicznym ogłaszaniu ocen podejmowanych przez te ciała); finansowanie badań prowadzone jest za pośrednictwem autonomicznych agencji; plany pracy jednostek naukowych są uchwalane przez ich rady naukowe, zgodnie z ogólniejszymi założeniami polityki naukowej, bez wymogu dalszego ich zatwierdzania; jednostki prowadzące badania naukowe, publiczne i prywatne, korzystają z dobrze wykształconych procedur zarządzania.

Planowana reforma systemu nauki zmierza do wprowadzenia takich właśnie zasad.

Cele reformy. Do szczegółowych celów reformy należą:

1. Stworzenie warunków zapewniających możliwie pełną absorpcję europejskich funduszy na badania naukowe i prace rozwojowe;

2. Ułatwianie transferu wyników badań naukowych do gospodarki i innych dziedzin życia społecznego, zwłaszcza przez wspieranie partnerstwa naukowo−przemysłowego w prowadzeniu prac badawczych i rozwojowych;

3. Zwiększenie udziału polskich zespołów badawczych w międzynarodowych programach naukowych, m.in. poprzez zachęcanie do stosowania największych dopuszczalnych stawek kosztów osobowych;

4. Doprowadzenie do zdecydowanego wzrostu liczebności kadry pracującej w sektorze nauki, w szczególności przez zwiększenie liczby uczestników studiów doktoranckich (zwłaszcza na kierunkach matematyczno−fizycznych, technologicznych i biologiczno−medycznych) oraz zwiększenie zatrudnienia naukowców w gospodarce, m.in. przez wprowadzenie odpowiedniego systemu grantów.

Ponadto, w poszukiwaniu sposobu poprawienia jakości badań naukowych w Polsce i podnoszenia międzynarodowej konkurencyjności polskiego sektora nauki, zamierza się wprowadzić ocenę krajowych aplikacji o duże projekty badawcze przez ekspertów zagranicznych oraz umożliwienie reinwestowania części środków wypracowanych przez zespoły badawcze w ich własny rozwój.

Działania prawne i organizacyjne

Projekty aktów prawnych. W tym roku pod obrady Sejmu wniesiono projekty ustaw nowelizujących ustawę o zasadach finansowania nauki i o jednostkach badawczo−rozwojowych oraz nową ustawę o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju. Ustawy te wprowadzą niezbędne i najpilniejsze zmiany, które powinny usprawnić system wydatkowania środków budżetowych na naukę (zwłaszcza dla przedsiębiorców) oraz ułatwić procesy restrukturyzacji jednostek badawczo−rozwojowych. Ponadto umożliwią tworzenie Krajowego Programu Badań Naukowych i Prac Rozwojowych, który będzie obejmował duże, strategiczne programy badawcze prowadzone przez NCBR z budżetu ministerstwa.

W 2008 planuje się także wejście w życie nowej ustawy o organizacji i finansowaniu badań naukowych, scalającej dotychczasowe odrębne ustawy i przynoszącej nowe, konieczne regulacje. Założenia tej ustawy są opracowywane obecnie w MNiSW. Ustawa ta, oprócz usprawnienia procesu finansowania nauki, ma wzmocnić związki gospodarki z nauką. Chodzi przede wszystkim o stworzenie zachęt do finansowania przedsięwzięć naukowych ze środków przedsiębiorstw oraz ściślejszej współpracy jednostek naukowych z przedsiębiorcami podczas prowadzenia prac B+R. Nowe przepisy umożliwią także finansowanie przedsiębiorstw uczestniczących w badaniach naukowych w ramach programów krajowych, jak i międzynarodowych.

Powołana zostanie Krajowa Rada Nauki, spełniającą wobec ministra nauki i szkolnictwa wyższego funkcje doradcze i opiniodawcze w ustalaniu kierunków polityki naukowej i prac rozwojowych. Rada będzie organem niezależnym, której opinie nie będą wymagały uzgodnienia z ministrem. Opinie te będą ogłaszane publicznie.

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Utworzenie NCBR rozpoczyna pierwszy etap reformy polskiego systemu badań i nauki. Zajmie się ono zarządzaniem i finansowaniem dużych, strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych, których wartość może przekraczać nawet 100 mln zł.

Prace NCBR będą finansowane z corocznej dotacji celowej na swoją działalność ustawową (tj. na realizację programów strategicznych, pokrycie bieżących kosztów zarządzania i na dofinansowanie inwestycji dotyczących obsługi realizowanych przez centrum zadań), przekazywanej z budżetu na naukę. Ponadto centrum będzie się ubiegało o dofinansowanie poszczególnych zadań w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna gospodarka 2007−2013.

Jednostki naukowe, realizując poszczególne zadania w ramach programów prowadzonych przez centrum, będą musiały zapewnić odpowiednie warunki do realizacji tych zadań, np. poprzez uzgadnianie ze sobą planów rozbudowy infrastruktury badawczej i rozwoju kadr. W zamyśle ma to doprowadzić do konsolidacji programowej instytutów Polskiej Akademii Nauk, jednostek badawczo−rozwojowych i zespołów uczelnianych. Umożliwi to powstawanie dużych, interdyscyplinarnych zespołów badawczych oraz powinno prowadzić do poprawy konkurencyjności polskiej nauki.

Centrum ma także wspierać transfer wyników badań naukowych i prac rozwojowych do gospodarki oraz realizować międzynarodowe programy mobilności naukowców. Za zgodą ministra centrum będzie realizować programy badań naukowych i prac rozwojowych finansowane przez inne podmioty, w tym partnerów gospodarczych.

NCBR będzie autonomiczną agencją, której struktura obejmie radę centrum i dyrektora. Rada centrum będzie ciałem opiniodawczym. Większość jej członków będzie powoływana przez ministra na podstawie rekomendacji środowisk naukowych, gospodarczych i finansowych. Wejdą do niej także przedstawiciele administracji publicznej. Kadencja rady będzie trwała 4 lata.

Pracami NCBR kierować będzie dyrektor powołany przez ministra spośród kandydatów wyłonionych w konkursie przeprowadzanym przez radę. Jego kadencja po 5 latach będzie mogła być przedłużona na kolejnych 5 lat. Dyrektor będzie niezależny w swoich kompetencjach operacyjnych.

Agencja Badań Poznawczych. Zgodnie z ogólnymi założeniami reformy organizacji badań naukowych, utworzona zostanie druga agencja finansowania badań, zwana Agencją Badań Poznawczych (ABP). Agencji będzie powierzona realizacja zadań wynikających z polityki naukowej państwa, służących głównie rozwojowi nauki, tzn. badań podstawowych. Status prawny, strukturę i zadania ABP będzie regulować odrębna ustawa, przy czym zakłada się, że struktura ABP będzie podobna do struktury NCBR. Działalność ABP będzie finansowana z budżetu ministra.

Obie agencje będą miały możliwość, a nawet obowiązek, uczestniczenia jako niezależne podmioty w rozlicznych inicjatywach międzynarodowych, w tym w europejskich. Będzie to miało szczególne znaczenie w odniesieniu do takich przedsięwzięć, jak projekty typu ERA−NET, dotyczące koordynacji narodowych programów badawczych czy też współfinansowanych programów mobilności naukowców.

Narodowy Program Foresight „Polska 2020”. Narodowy Program Foresight „Polska 2020” jest przedsięwzięciem ogłoszonym przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego (obszerniejsza informacja o programie znajduje się na stronie internetowej MNiSW www.nauka.gov.pl). Program ten, prowadzony przez wyłonioną w drodze konkursu jednostkę naukową, ma na celu wskazanie przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem społecznym i gospodarczym oraz zaplanowanie odpowiednich działań z dziedziny nauki i techniki. Wyniki programu będą służyć zarówno decydentom zaangażowanym w tworzenie oraz realizację polityki naukowej, technicznej i innowacyjnej państwa (w szczególności odpowiednim organom MNiSW), jak również potencjalnym beneficjantom tego procesu, np. przedsiębiorcom, finansistom, kierownikom jednostek naukowo−badawczych. Zakres realizacji programu obejmuje trzy pola badawcze: zrównoważony rozwój Polski, technologie informacyjne i telekomunikacyjne oraz bezpieczeństwo.