Do napisania poniższego tekstu skłonił mnie niedostatek informacji dotyczącej nauki, polskiej w szczególności, i fantazje na ten temat, pojawiające się w przypadkowych wypowiedziach, a niekiedy i w oficjalnych enuncjacjach. Nawet adepci nauki bowiem, choć uważają, że wiedzą co to jest nauka i o co w jej uprawianiu chodzi, znacznie gorzej się orientują, w jakich ramach czy formach jest ona obecnie rozwijana. Dotyczy to tym bardziej normalnego czytelnika książek i czasopism. Nie będę się oczywiście zajmować w tym momencie szeroką problematyką tzw. naukoznawstwa, lecz zatrzymam przy zagadnieniu dość istotnym, choć bardzo zagmatwanym w wyobrażeniach współczesnych ludzi. Chodzi mi o instytucje zwane akademiami nauk, którą to problematykę starałem się sam pogłębić, krążąc po Europie w latach 1995−2002. Nie będę opisywał dalekiej genezy owych akademii, sięgającej spotkań i dyskusji w starożytnym, ateńskim gaju Akademosa, ani humanistycznych kółek uczonych dyskutujących w XV− i XVI−wiecznej Italii. Interesują mnie akademie nauk obecnie istniejące w Europie, ich rozwój i miejsce we współczesnej nauce.

Do najstarszych istniejących w Europie akademii zaliczą się: założona w 1603 r. we Florencji Accademia Nazionale dei Lincei, a następnie powstała we Francji Akademia Francuska oraz Royal Society w Londynie. Do tych najstarszych akademii wiek XVIII dorzucił szereg nowych, jako że Oświecenie ceniło naukę, nie będziemy jednak ich listy spisywać. Powstawały one wówczas nie jako nieformalne grona ludzi nauki, lecz jako instytucje państwowe, powoływane przez monarchę, aby skupić blisko tronu wybitnych uczonych. Mieli się oni spotykać, przedstawiać wyniki swoich badań, dyskutować, wreszcie publikować rozprawy naukowe. Dodawało to splendoru monarsze, wspomagało badania naukowe, a i nakładało nieraz pewne obowiązki, jak np. opracowanie słownika języka francuskiego we Francji. Doba Oświecenia, a bardziej jeszcze wiek XIX, przyniosły powstanie szeregu nowych akademii w państwach europejskich. O powołaniu takiej akademii mówiło się i w Polsce Stanisława Augusta, ale losy kraju uniemożliwiły podjęcie takiego zadania.

Powoływane wówczas akademie miały, jak wskazywałem, postać korporacji skupiającej wybitnych uczonych krajowych i zagranicznych, korporacji cieszącej się określonymi przywilejami, nadanymi przez monarchę. Uczeni ci mieli jednocześnie oddziaływać na społeczeństwo poprzez wzory zachowań badawczych, hierarchię głoszonych wartości i ambitne wzory kariery naukowej, przykład dla młodych, którzy kiedyś zapragną znaleźć się w gronie wybranych członków cesarskiej czy królewskiej akademii. Chodziło przy tym nie tylko o rzeczywiste badania naukowe, ale również o prestiż przyznawany ludziom wiedzy i nauki, o autorytet mądrości. W tej sytuacji wpływ owych akademii na właściwą naukę stawał się ograniczony, tym bardziej że zreformowane w końcu XVIII i początkach XIX wieku uniwersytety stały się nie tylko szkołami, dającymi cenione wówczas wykształcenie, ale jednocześnie ośrodkami coraz intensywniej uprawianych badań naukowych. Akademie zachowały swój prestiż i elitarny charakter, ale utraciły istotniejszy wpływ na badania naukowe. Klasycznym przykładem takiej akademii stał się utworzony w 1795 Institut de France łączący pięć francuskich akademii w jeden organizm, z rozbudowanym ceremoniałem, symboliką i wysokim prestiżem członków, ale bez związanej z instytutem aktywności naukowej.

W Szwecji i holandii

Nie dotyczyło to jednak wszystkich akademii. Jeszcze przed dobą dominacji uniwersytetów w nauce, uczeni skupieni w niektórych akademiach nie pozostawali bierni. Przykładem może być Królewska Szwedzka Akademia Nauk, założona w 1739 r. W 1753 r. zorganizowała już własne obserwatorium astronomiczne, które z czasem przekształciło się w Instytut Astrofizyki. W 1791 założono przy akademii ogród botaniczny, który obecnie nosi miano Fundacji Bergiańskiej. Później już, bo w 1877, powstała w Kristenberg Morska Stacja Badawcza, a w 1887 w Abisco Stacja Badawcza za kręgiem polarnym. Już w XX stuleciu doszły do tych placówek Instytut Matematyczny, tzw. Mittag−Leffler Institut (1916−19), a później Beijer Institut, który zajmuje się ekologią i ekonomią jednocześnie (1975−77). Wreszcie niedawno utworzono Centrum Historii Nauki, które wzięło pod opiekę wspaniałe – i ściśle tajne – archiwum nagród Nobla. Warto przy tym podkreślić, że rozbudowa zadań badawczych Szwedzkiej Akademii Nauk postępowała równolegle do rozwoju uniwersytetów szwedzkich, znanych w świecie ośrodków nauki.

Odmienny nieco kierunek zmian funkcji naukowych był udziałem Królewskiej Niderlandzkiej Akademii Nauk. Powołał ją do życia w 1808 król Ludwik Napoleon jako Królewski Instytut Nauki, Literatury i Sztuk Pięknych, na wzór francuskiego Institut de France. Nazwę akademii zyskał instytut w 1851, ale najważniejsze wewnętrzne reformy przyniosły lata 1938 i 1993. Akademia Niderlandzka, zgodnie ze swym francuskim wzorem, początkowo ograniczała swą działalność do służenia korporacji uczonych i utworzona w 1818 biblioteka akademii stanowiła jej jedyną placówkę naukową, a pałac w Amsterdamie, tzw. Trippenhuis, siedzibę. Dopiero w XX wieku profil akademii uległ zmianie, która polegała na podjęciu szerokich zadań badawczych, i to prowadzonych jak gdyby dwiema drogami. Pierwszą z nich było zakładanie własnych instytutów badawczych przy akademii, jak w 1909 Instytut Badań Mózgu w Amsterdamie, a w 1917 w Utrechcie Instytut Biologii Rozwoju. W 1952 powstał Instytut Dialektologii, Folkloru i Onomastyki, a w 1993 w Nieuwersluis Instytut Badań Ekologicznych, by wymienić tylko najważniejsze placówki powołane do życia przez akademię. Jednocześnie następował inny proces, a mianowicie dołączania do akademii powstałych wcześniej, odrębnych placówek. W 1968 przyłączono do niej Centralne Biuro Pleśni w Baarn, w 1979 Międzynarodowy Instytut Historii Społecznej w Amsterdamie, w 1988 Instytut Okulistyki, a w 1990 Instytut Lingwistyki, Archeologii i Etnologii w Lejdzie, by wymienić tylko najważniejsze nabytki. W rezultacie w 1994 akademia posiadała już 20 placówek badawczych, o nowoczesnym profilu zainteresowań i bliskiej współpracy naukowej ze szkolnictwem wyższym.

Na stworzeniu nowych instytutów i kierowaniu ich pracą nie kończyła się teraz rola Niderlandzkiej Akademii Nauk. Miała też obowiązek służyć rządowi radą na temat nauki, oceniać jakość prowadzonych badań, rozwijać międzynarodową współpracę naukową. O dynamice i jakości tych działań mogą świadczyć dwie związane z nią instytucje, a mianowicie założony w 1982 w Hadze Rathenau Institut, czyli Niderlandzka Organizacja do Oceny Technologii, a o wybieganiu w przyszłość nauki dowodzi założenie przez akademię w 1971 w Wassenaar pierwszego w Europie Instytutu Badań Zaawansowanych o profilu społeczno−humanistycznym.

Przykład austriacki

Trzecim przykładem ewolucji europejskich akademii nauk może być Austriacka Akademia Nauk. Jako Cesarska Akademia Nauk powstała dość późno, bo dopiero w 1847 w Wiedniu, na podstawie patentu cesarza Ferdynanda I. Przez następnych 90 lat działała na wzór Institut de France, nie wychodząc poza wewnętrzne zadania związane z korporacją uczonych. Nie była to jednak czysta korporacja, gdyż poza nią pojawiła się biblioteka oraz kilka niewielkich zakładów naukowych. Spośród tych zakładów w 1910 wyłonił się instytut, który zajął się badaniem radioaktywności.

Zasadnicza przebudowa akademii z korporacji uczonych w centrum naukowe, związane z ową korporacją, nastąpiło w latach 1966−1972, czyli po zakończeniu w roku 1955 okupacji sowieckiej i po ogłoszeniu neutralności. Powstało wówczas 9 placówek, a wśród nich: Instytut Wysokich Energii w Wiedniu, Instytut Biologii Molekularnej w Salzburgu, Instytut Neuropatologii Eksperymentalnej w Wiedniu, Instytut Fizyki Ciała Stałego w Loeben, Instytut Limnologii w Mondsee, Instytut Badań Kosmicznych w Grazu i in. W następnych latach powstawały dalsze placówki akademii, choć już w nieco wolniejszym tempie. Były to: Instytut Biofizyki i Rentgenowskich Badań Strukturalnych w Grazu (1974), Instytut Demografii w Wiedniu (1975), Instytut Fizyki Średnich Energii w Wiedniu (1987), Instytut Badań Biomedycznych nad Starością w Innsbrucku (1991), Instytut Oceny Skutków Techniki w Wiedniu (1994) czy Instytut Austriackich Dialektów też w Wiedniu (1994).

Nie jest chyba rzeczą konieczną wyliczenie wszystkich placówek badawczych Austriackiej Akademii Nauk, wystarczy dodać, że w 1995 roku posiadała ona 19 instytutów i 4 zakłady badawcze, w ogromnej większości powstałe w ostatnim okresie, głównie w latach 1966−94. Świadczy to o podjęciu przez akademię zadania rozbudowy nowoczesnej sieci badawczej w kraju, sieci uzupełniającej w stosunku do badań prowadzonych w uczelniach, struktury na miarę potrzeb i możliwości tego niewielkiego kraju.

Przedstawione wyżej przykłady działań trzech zachodnioeuropejskich akademii nauk, które utworzyły nowoczesne, pozauczelniane sieci badawcze, pozwalają na wyciągnięcie ogólniejszych wniosków. Zaprezentuję je w kolejnym numerze.