W jednym z poprzednich numerów „Forum Akademickiego” przedstawiłem najmłodsze „dziecko” Polskiej Akademii Umiejętności, jakim jest Międzywydziałowa Komisja Nauk Technicznych, której mam zaszczyt przewodniczyć. W tym artykule chciałbym przedstawić inny mało znany aspekt funkcjonowania Akademii, jakim jest integracja i inkubacja nauk – zachodząca właśnie w łonie Akademii.

Jak zapewne wszyscy wiedzą, Polska Akademia Umiejętności jest jedną z najstarszych instytucji naukowych w Polsce, a jej ulokowanie w Krakowie powoduje, że ten aspekt ponadstuletniej tradycji PAU jest bardzo podkreślany i na różne sposoby celebrowany. Jednak poszanowanie tradycji nie oznacza, że instytucja ta nie ma osiągnięć w zakresie rozwijania nowoczesnych nauk. Przeciwnie, fakt, że w ramach Akademii dochodzi do spotkań wybitnych specjalistów z odległych często dyscyplin naukowych przyczynia się do tworzenia dodatkowych wartości, które wynikają z integracji nauk, a w ramach tej integracji kreowane są czasem nowe komisje dla nieistniejących jeszcze dziedzin nauki, które w związku z tym nie mogą znaleźć własnego miejsca w żadnym z instytutów naukowych ani w żadnej uczelni, ale mogą się rozwijać, poszukiwać swej tożsamości i wypracowywać własną metodologię w opiekuńczych ramach, jakie im stwarza PAU, pełniąca w tym przypadku rolę swoistego inkubatora.

Przykłady integracji nauk

Szerokie spektrum różnych nauk (a także innych umiejętności, np. artystycznych) reprezentowanych w PAU zdecydowanie sprzyja temu, żeby właśnie na forum Akademii dochodziło do różnych interdyscyplinarnych mariaży. Jako przykład takiej chwalebnej i potrzebnej integracji wysiłków wielu nauk mogę wskazać wspólne zebranie wydziałów: Matematyczno−Fizyczno−Chemicznego, Przyrodniczego i Lekarskiego z bardzo ciekawym referatem prof. Jerzego F. Głazka na temat Tatr (11.04). Również wygłoszony dzień wcześniej wykład prof. Feliksa Kiryka Nieznane materiały do dziejów wymiany handlowej Polski z Węgrami w XV w. miał charakter integrujący – tym razem historię z ekonomią.

Obszarem, na którym Akademia również od dawna funkcjonuje jako integrator wysiłków (oraz kompetencji) naukowców z rozmaitych dziedzin, są różne interdyscyplinarne komisje. Najstarszą z nich jest chyba Komisja Zagrożeń Cywilizacyjnych. Zajmuje się ona problemami współczesności, zarówno tymi, które pojawiają się w sposób naturalny (np. zmiany klimatu, niekorzystne procesy demograficzne lub wyczerpywanie się określonych surowców), jak i te, które są pośrednio lub bezpośrednio skutkiem działania ludzi, a czasem wręcz efektem rozwoju nauki i techniki. W komisji działają głównie przedstawiciele wydziałów Matematyczno−Fizyczno−Chemicznego oraz Przyrodniczego, ale w zebraniach uczestniczą członkowie praktycznie wszystkich wydziałów, od Wydziału Historyczno−Filozoficznego po Wydział Twórczości Artystycznej. W kwietniu br. komisja ta zamanifestowała swoje działanie referatem prof. Kazimierza Lankosza Prawo międzynarodowe wobec wyzwań współczesnej wielokulturowej społeczności międzynarodowej (26.04).

Komisją interdyscyplinarną o zadaniach bardzo ważnych ze społecznego punktu widzenia jest Komisja do Oceny Podręczników Szkolnych. W sytuacji, kiedy sprawy pisania i wydawania podręczników szkolnych przestały być domeną kontroli ministerialnej, do tego obszaru, ważnego dla oświaty całego społeczeństwa, wdarła się komercja. Pojawiające się podręczniki mają obecnie bardzo zróżnicowaną wartość i przydatność, a brak niezależnego ciała opiniodawczego o odpowiednich kompetencjach sprawia, że zgodnie z ustaloną jeszcze przez Kopernika zasadą „pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy”. PAU wzięła na siebie dobrowolnie rolę opiniodawcy podręczników i wywiązuje się z tej funkcji doskonale. Z oczywistych powodów komisja zajmująca się podręcznikami musi mieć charakter komisji interdyscyplinarnej.

Młodszą interdyscyplinarną komisją PAU jest Komisja Historii Nauki, która 19 kwietnia zapraszała wszystkich zainteresowanych na wykład prof. Tomasza Majewskiego Trudne początki fitopatologii w Polsce. Również najmłodsza córka Akademii, Międzywydziałowa Komisja Nauk Technicznych, zaznaczyła swoją obecność referatem prof. Gwidona Szefera Konstrukcje inteligentne (4.04).

Inkubacja nowych dyscyplin

Wszystkim osobom uprawiającym badania naukowe znane jest niekorzystne zjawisko opóźnienia, jakie zawsze występuje pomiędzy swobodnym rozwojem badań naukowych, kierujących się swoją wewnętrzną logiką, a mniej czy bardzie sformalizowanym opisem struktury nauki jako systemu, który składa się z określonych części, mających wytyczone granice i przestrzegających delimitacji, jakie wynikają właśnie z obecności tych granic. Wspomniana logika badań naukowych skłania wielu badaczy do tego, by podążając za rozwiązywanym problemem przekraczali niekiedy owe utrwalone przez tradycję granice, co więcej – zwykle właśnie tam, gdzie te granice przebiegają, jest najbardziej płodny obszar jeszcze nieeksplorowanych naukowo zagadnień badawczych. Jeśli badacz przekracza granice rozdzielające jedną dyscyplinę naukową od drugiej, to pojawia się kwestia badań interdyscyplinarnych, bardzo modnych ostatnio i wspieranych (także przez PAU) w ramach dyskutowanej wyżej integracji i synergii wielu nauk. Czasem jednak pojawia się inny problem. Otóż przekroczona zostaje granica pomiędzy tym, co we współczesnej nauce zdefiniowane i dobrze sklasyfikowane, a tym, czym do tej pory jeszcze nikt się nie zajmował, co często nawet nie ma nazwy, a co powinno zyskać swoją tożsamość i prawo obywatelstwa w nauce, bo tego wymaga logika rozwoju cywilizacji.

Uczeni, których pasja badawcza zaprowadziła w takie, niewytyczone jeszcze ani nienazwane obszary nauki, są często w sporym kłopocie. Uprawiają bowiem oto dyscyplinę naukową, której potrzeba jest niekwestionowana, wartość bezsporna, atrakcyjność intelektualna wręcz urzekająca, ale której nie ma. Nie występuje ona w zbiorze nazw kierunków studiów, więc nie jest formalnie obecna w żadnej wyższej uczelni, nie można w jej zakresie zdobywać stopni naukowych, bo też brakuje odpowiedniej pozycji w oficjalnych wykazach itd. Z kolei ciała opiniodawcze zajmujące się kodyfikacją systemu nauki (ustalające nazwy i zakresy znaczeniowe poszczególnych dyscyplin naukowych) nie mogą się zająć tą nową naukową „Ziemią Obiecaną”, bo jej nigdzie nie ma, więc na przykład trudno jest policzyć liczbę badaczy, którzy się z nią utożsamiają. W tej sytuacji przerwanie błędnego koła może nastąpić w momencie, gdy jakaś szacowna instytucja zawierzy grupie zapaleńców i zgodzi się utworzyć w swoim łonie jednostkę, która będzie się utożsamiała z tym właśnie, całkiem nowym obszarem. Polska Akademia Umiejętności wielokrotnie w swoich dziejach pełniła rolę takiego „inkubatora” nowych dyscyplin i dziedzin naukowych – i obecnie także taką właśnie opiekuńczą i ochronną rolę pełni.

Jedną z dziedzin naukowych, których jeszcze formalnie nie ma, ale które zyskały już swoją tożsamość w ramach PAU, jest geoinformatyka. Takiej dyscypliny naukowej formalnie nie ma, a jednak wszyscy spotykamy się niemal codziennie z mapami cyfrowymi. Taka dziedzina nie występuje na żadnej oficjalnej liście, a jednak satelitarne systemy geodezji, kartografii i teledetekcji są w powszechnym użyciu (by wspomnieć tylko o urządzeniach GPS montowanych w samochodach). Taka dziedzina nie ma jeszcze swojej kadry naukowej, a jednak przedsięwzięcie, jakim jest budowa internetowego zasobu tematycznych map cyfrowych o nazwie Geoportal, jest jednym z największych w polskiej informatyzacji w ciągu najbliższych kilku lat.

Wychodząc naprzeciw argumentom prof. Janusza Kolarczyka, który był pomysłodawcą, utworzono w PAU Komisję Geoinformatyki, która działa od kilku lat, co miesiąc zbiera bardzo wielu badaczy interesujących się tą nietypową dziedziną wiedzy na posiedzeniach naukowych, wydaje swoje „Prace” w postaci rocznika z kompletem oryginalnych artykułów i ogólnie pełni znakomicie rolę inkubatora, dzięki któremu istnienie geoinformatyki toruje sobie drogę do świadomości coraz większej liczby badaczy. Dokumentując dokonania mające miejsce „tu i teraz”, pozwolę sobie odnotować, że w kwietniu br. tematem odpowiedniego referatu wygłoszonego na forum PAU była Integracja danych teledetekcyjnych pochodzących z różnych sensorów – propozycja kompleksowej oceny scalonych obrazów (dr Tomasz Pirowski, 12.04).

Kawiarnia naukowa

Na koniec coś dla zwykłych ludzi, czyli Kawiarnia Naukowa i referaty na tematy bieżące. Omówione wyżej formy działania PAU ukierunkowane były na cele ściśle naukowe, gdyż naszkicowana działalność integracyjna oraz inkubacyjna stymulować ma rozwój badań naukowych, oraz na swobodny przepływ idei naukowych pomiędzy różnymi obszarami badawczymi. PAU szeroko traktuje jednak swoją misję edukacyjną (w sensie edukacji społecznej), warto więc wspomnieć, że – jak co miesiąc – także w kwietniu br. miało miejsce otwarte dla szerokiej publiczności spotkanie w Kawiarni Naukowej PAU z referatem prof. Stefana Chłopickiego O hartowaniu serca.

Nauka jest apolityczna i Akademia Umiejętności też jest z zasady apolityczna, jednak zjawiska polityczne mogą być przedmiotem naukowej refleksji, w dodatku interesującej nie tylko dla specjalistów, ale także dla szerokiej publiczności. W związku z tym nie dziwi to, że 10 kwietnia odbył się w PAU otwarty dla publiczności wykład prof. Włodzimierza Mokrego (kierownika Katedry Ukrainoznawstwa UJ) Duchowe źródła pomarańczowej rewolucji na Ukrainie. Innym przykładem spotkania na aktualny i dla wielu ekscytujący temat był wykład prof. Jerzego Buzka (posła do Parlamentu Europejskiego) VII Ramowy Program Unii Europejskiej – jak dać szanse TECHNOLOGOM nie zaniedbując HUMANISTÓW (3.04). Takie połączenia zagadnień naukowych i problemów współczesności są znakomitą okazją do tego, żeby także niespecjaliści poznali wyniki naukowej refleksji nad problemami współczesnej polityki – z korzyścią dla widzenia polityki, jako obszaru działań długofalowych, celowych i przemyślanych, a nie ringu, na którym trwają ustawiczne igrzyska zwalczających się wzajemnie lokalnych watażków.