Zatrzymaj się

Czas to pieniądz, szczęśliwi czasu nie liczą, czas leczy rany – język polski obfituje w przysłowia i powiedzenia dotyczące czasu, który we współczesnym świecie przybrał postać niemalże fetyszu zapewniającego ekscytację oszczędnościami rzędu tysięcznych sekundy. Rekordy bite przez mistrzów na stadionach lekkoatletycznych, torach samochodowych czy pływalniach rozpalają wyobraźnię ludzi domagających się kolejnych wyczynów. Czym naprawdę jest ów czas, o którego osiągi tak zabiegają wszyscy ścigający się z nim na co dzień? „(…) czasu nie da się przecież zobaczyć ani poczuć, nie da się go również usłyszeć, posmakować, powąchać. Oto pytanie, które wciąż czeka na odpowiedź: jak coś, czego nie da się spostrzec zmysłowo, może być mierzone?”, rozpoczyna swój wywód skoncentrowany na zagadnieniu czasu właśnie jeden z najwybitniejszych socjologów XX wieku Norbert Elias. Jego Esej o czasie , zainicjowany w Niemczech, z których autor zmuszony był z uwagi na swoje pochodzenie wyemigrować w 1933 roku, ukończony został w Amsterdamie, gdzie Elias spędził ostatnie lata życia.

Snując pozornie swobodne refleksje dotyczące czasu, autor stara się wskazać czytelnikom inny sposób patrzenia na zjawisko, zdawałoby się tak oczywiste i jednorodne dla każdego człowieka żyjącego na ziemi. Obserwując różne społeczeństwa funkcjonujące na przestrzeni wieków, Elias zastanawia się na przykład, czy zegary rzeczywiście są niezbędne ludziom, czy naprawdę mierzą czas, czy może same w sobie są wyłącznie sekwencjami pewnych zdarzeń fizycznych, mogącymi służyć jako normy społeczne. Autor śledzi również proces ewolucji kalendarza, czyli kolejnego narzędzia porządkującego społeczną egzystencję, które wielokrotnie modyfikowane stało się w końcu produktem idealnie dopasowanym do potrzeb rozwijających się społeczeństw. Czytelnicy, sięgając po tę niewielką objętościowo, ale skondensowaną treściowo książkę, będą mogli zatrzymać się przynajmniej na chwilę, oddając się wolno płynącej narracji pełnej przykładów ułatwiających zrozumienie stawianych przez autora tez.

Elias prowadzi bowiem swoich odbiorców szlakiem postrzegania czasu umiejscowionego na płaszczyźnie społeczno-historycznej. Interesuje go nie tylko sama istota czasu, ale także zmiana jego widzenia spowodowana chociażby industrializacją społeczeństw. Ważne jest dla Eliasa uwrażliwienie czytelników na to, że współczesne zarządzanie czasem, do którego używa się zegarów i kalendarzy, możliwe jest dzięki faktom z przeszłości, które wpłynęły na obecny stan istnienia człowieka i społeczeństwa. Brak pamięci o tym, co miało miejsce dawno temu, nie pozwala zrozumieć tego, co dzieje się obecnie. To przodkowie, uwzględniając dostępne w konkretnym momencie informacje, dali swoim potomkom możliwość rozwijania oraz rozumienia otaczającej ich rzeczywistości, w której relacje i procesy społeczne regulowane są przez wspólne odczuwanie czasu, stanowiącego – zdaniem Eliasa – symbol społecznie wyuczonej syntezy. Czas, dzięki nabywanej i odziedziczonej wiedzy, stał się czymś demokratycznym, dostępnym dla wszystkich zainteresowanych, a nie wyłącznie dla osób należących do rządzącej w danym okresie grupy.

Elias, pisząc swoją dysertację, od początku wyraźnie podkreśla, że ma ona objąć swoim zakresem i czas, i szeroko pojęte zagadnienia społeczne, widziane zarówno z perspektywy jemu współczesnej, jak również historycznej. To wielowymiarowe ujęcie poruszanego tematu umożliwia czytelnikom zapoznanie się ze zjawiskiem, nad którym zapewne na co dzień nie zastanawiają się zbyt często, co może być spowodowane, jak twierdzi Elias, strachem człowieka przed uznaniem własnej skończoności i przyjęciem optyki zakładającej nieuniknioną śmierć. Esej o czasie pozwala nieco złagodzić ten strach.

Aneta Zawadzka

Norbert ELIAS, Esej o czasie , tłum. Ada Łobożewicz, wstęp Marta Bucholc, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, seria: Communicare. Historia i kultura.