Zamyślenia Profesora Grabskiego

Na początek przypomnienie. Zmarły w ubiegłym roku prof. Maciej Władysław Grabski to wieloletni prezes Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, a przy tym wybitny polski naukowiec, metaloznawca, wykładowca Politechniki Warszawskiej. Wydana przez Polską Akademię Umiejętności w 2015 książka O nauce w Polsce – zamyślenie stanowi zbiór ponad trzydziestu jego prac z lat 1999-2014. Jak pisze we wprowadzeniu prof. M. Żylicz, „przemyślenia zawarte w tej książce stanowią fundament, na którym FNP została zbudowana jako instytucja wspierająca najlepszych, aby byli jeszcze lepsi”. Niestety praca ta stanowi niejako ostatnie słowo prof. Grabskiego, który zmarł w lutym 2016 roku. Z tym większą uwagą należy po nią sięgnąć.

Książka Grabskiego podzielona jest, poza wstępem, na siedem części poświęconych relacjom pomiędzy nauką a polityką, miejscu młodych w nauce, problemom rzetelności naukowej, innowacyjności w nauce, sprawom związanym z działalnością FNP, relacjom nauki do paranauki i pseudonauki, a także „duchowym” aspektom działalności naukowej. Jak widać, jest to szeroki wachlarz tematów. Tu zajmiemy się tylko wybranymi spośród nich.

Ważną część książki stanowią prace dotyczące spraw rzetelności naukowej. Mamy tu dwa wywiady z profesorem poświęcone rzetelności naukowej (Grzech banalności oraz Etyka na papierze ), gdzie wskazuje on na przyczyny słabości polskiej nauki: popsute mechanizmy samokontroli, zaburzenia w celach uprawiania nauki – kryteria ilościowe, a nie oryginalność pomysłów, fałszowanie i fabrykowanie wyników i plagiaty. Jest też ciekawy artykuł Uczciwość i wiarygodność nauki , w którym prof. Grabski próbuje dokonać w miarę całościowej analizy czynników wpływających na rzetelność w nauce. Interesujący jest zwłaszcza fragment zatytułowany Dlaczego uczeni czasami zachowują się paskudnie?, gdzie autor dokonuje analizy tego, co może wpływać negatywnie na uczciwość naukową, następnie relacje między „twardością danych” a rzetelnością, problem „nauki śmieciowej” (zalew prac i czasopism, których nikt nie czyta), przyczyny manipulacji w nauce i w końcu typologie nieuczciwości. Druga część artykułu poświęcona jest instytucjonalnym podstawom dobrych praktyk naukowych. Część tę kończy mała rozprawka dotycząca problemu wieloautorstwa publikacji. W Stugłowym autorze Grabski analizuje gwałtowny (w ostatnim pięćdziesięcioleciu) wzrost zjawiska wielości autorów publikacji naukowych (jako rekord podaje artykuł z „The Physical Raport”, który wymienia 2512 współautorów), jego przyczyny (rosnąca specjalizacja, pogłębiająca się złożoność problemów oraz wielki rozwój metod badawczych) i problemy związane z możliwością szacowania wkładu poszczególnego badacza w treść artykułu czy odpowiedzialności za ewentualne błędy, jak i sposoby, w jakie uznane czasopisma naukowe próbują sobie radzić z działalnością wyrażoną zasadą „publish or perish”, podyktowaną statystycznymi metodami oceny aktywności uczonych.

Na koniec zwróćmy jeszcze uwagę na wykład Czy nauka i duchowość wzajemnie się potrzebują? , zawierający osobiste przemyślenia Profesora dotyczące relacji między nauką a teologią. „Opozycja rozumu i wiary przestała mieć znaczenie, gdyż zdaliśmy sobie wreszcie sprawę, że przeciwstawienie wiedzy racjonalnej (…) – wiedzy intuicyjnej, wynikającej z wiary, jest błędem, gdyż umysł ludzki posługuje się niezależnie i niesprzecznie obydwoma rodzajami wiedzy i chociaż wzajemnie się one przenikają, to jedna z nich nie może zastąpić drugiej (…). Aby zagłębić się w proces poznawania PEŁNEJ rzeczywistości, nauka i wiara muszą być traktowane jako splatające się i wzajemnie uzupełniające narzędzia (…). Zdumiewająca celowość i porządek odkrywanej natury powodują, że pogląd, iż istnienie świata, a w nim rozumnego człowieka, jest zdarzeniem przypadkowym, staje się coraz trudniejszy do zaakceptowania…”.

Marek Lechniak

Maciej Władysław GRABSKI, O nauce w Polsce – zamyślenie , Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2015.