Zagadkowy pisarz

Praca Zagadkowy Ksawery Pruszyński ukazała się w ramach serii wydawniczej „Francuski Łącznik”, która jest wspólnym przedsięwzięciem Uniwersytetu w Lille i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Redaktorami serii, jak i tej książki, są Brigitte Gautier i Maciej Urbanowski. O ile prof. Gautier jest u nas osobą ciągle zbyt mało znaną, zwłaszcza w kontekście jej ogromnych zasług w dziele propagowania literatury polskiej na polu naukowym i translatorskim, o tyle prof. Urbanowskiego szerzej przedstawiać nie trzeba. Znakomity znawca literatury polskiej dwudziestego wieku, niestrudzony edytor i krytyk literacki, od początku związany z redakcją „Arcanów”, jednego z najważniejszych czasopism na naszym rynku wydawniczym.

Przeglądając bibliografię prac poświęconych osobie prozaika, reportażysty i publicysty Ksawerego Pruszyńskiego (1907-1950), natrafiamy na szereg określeń: „ostatni szlachcic polskiej literatury”, „czarodziej narracji i wzruszenia”, „konserwatysta oświecony”, „pisarz nadziei”, „światły konserwatysta” czy „Rzewuski naszej prozy”. Charakteryzują one twórczość Pruszyńskiego tylko w pewnym aspekcie. Zresztą pochodzą od autorów, których nazwiska nie pojawiają się w przypisach do rozpraw zamieszczonych w recenzowanym tomie. Z kolei przeważają tam odwołania, często polemiczne, do wystąpień Adolfa Bocheńskiego, Jerzego Giedroycia, Stanisława Cata-Mackiewicza, Czesława Miłosza i przede wszystkim Kazimierza Wyki. Użycie w tytule przymiotnika „zagadkowy” wydaje się celnym pomysłem. W ten sposób uniknięto cząstkowości i jednostronności wszystkich poprzednich ujęć. Zgoda, słowo „zagadkowy” niczego nie rozwiązuje, pozostawia problem w zawieszeniu, ciągle nierozstrzygnięty. Jednak w tym przypadku trudno o jakieś jednoznaczne odpowiedzi czy przesądzające wszystko oceny. Pruszyński już chyba na zawsze pozostanie zagadkowy.

Co tak naprawdę zadecydowało o opowiedzeniu się autora Russian year za współpracą z Rosją sowiecką, której jeszcze niedawno był zaprzysięgłym wrogiem? W którym momencie autor Margrabi Wielopolskiego ostatecznie powiedział „tak” budowie komunistycznej Polski? Czy był on realistą, czy mętnym ideologicznie od zarania swej działalności konformistą, czy też wzorcowym wręcz przykładem intelektualisty, którego myśl bezustannie i konsekwentnie ewoluowała pod wpływem życiowych doświadczeń od mocarstwowego konserwatyzmu do akceptacji socjalizmu? W tekstach pomieszczonych w tym zbiorze nie znajdziemy definitywnych rozstrzygnięć żadnej z tych kwestii. Ale, jak powtarzam, takie rozstrzygnięcia są niemożliwe.

Otrzymujemy natomiast interesujące analizy Justyny Zych i Moniki Bednarczuk dotyczące wyprawy reporterskiej Pruszyńskiego do Palestyny, gdzie obserwował budowę żydowskiego państwa. Dalej, nowe interpretacje jego twórczości wojennej autorstwa Marty Wyki, Barbary Sosień i Anny Saignes. Marzena Karwowska zastosowała metody z zakresu antropologii wyobraźni twórczej i mitokrytyki do zbadania małych form narracyjnych. Maciej Urbanowski zarysował problematykę powinowactwa duchowego autora W czerwonej Hiszpanii z zapomnianym dziś poetą i prozaikiem Eugeniuszem Małaczewskim. Brigitte Gautier dostrzegła paralele z twórczością André Malraux, Krzysztof Biedrzycki z Georgem Orwellem, zaś Łukasz Pawłowski uznał Ryszarda Kapuścińskiego za przynajmniej w jakiejś mierze kontynuatora Pruszyńskiego. Nie ma w tej książce tekstów słabych, każdy zasługuje na uważną lekturę i pochwałę. Niemniej chciałbym wyróżnić artykuły Rafała Habielskiego i Andrzeja Nowaka, w których autorzy podejmują najbardziej kontrowersyjne problemy działalności politycznej bohatera książki.

Tomasz Kłusek

Zagadkowy Ksawery Pruszyński , red. Brigitte GAUTIER, Maciej URBANOWSKI, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.