Wspólnota myślenia

Arystoteles pisał, że człowiek jest istotą społeczną, a ten, kto nie żyje w społeczeństwie, musi być zwierzęciem albo bogiem. Tomasello potwierdza to spostrzeżenie, skupiając się na ludzkim myśleniu: „Myślenie mogłoby się wydawać czynnością całkowicie indywidualną. I u innych gatunków tak właśnie jest. U ludzi jednak myślenie jest jak nowa melodia, improwizowana przez muzyka jazzowego w zaciszu swego domu. Nadal jest to czynność wykonywana w samotności, ale wykonywana na instrumencie skonstruowanym przez innych ludzi, ćwiczona przez lata wspólnej gry i uczenia się od innych muzyków, tworzona zgodnie z zasadami gatunku muzycznego opartego na bogatej historii znanych sekwencji i, wreszcie, wykonywana dla wyobrażanej publiczności składającej się z miłośników jazzu”. Amerykański psycholog rozwojowy szuka odpowiedzi na pytanie, skąd się wzięła ta nowa forma społecznie ukierunkowywanego myślenia, a swoje intuicje z nią związane prezentuje w omawianej książce.

Badania dowodzą, że wiele gatunków zwierząt potrafi kognitywnie reprezentować rzeczy i sytuacje na pewnym stopniu abstrakcji, ale tylko człowiek jest w stanie konceptualizować jedną i tę samą rzecz czy sytuację z różnych, nawet jednocześnie sprzecznych, perspektyw (co prowadzi do poczucia swoistej obiektywności). Poza tym, choć u licznych gatunków zwierząt występują proste, intencjonalne procesy wyciągania wniosków, to tylko ludzie potrafią wyciągać wnioski rekurencyjne, autorefleksyjne na temat intencji innych osób i samych siebie. W końcu, choć u zwierząt można dostrzec monitorowanie i ocenę ich własnych działań w kontekście skutecznego stosowania narzędzi, to tylko ludzie samokontrolują i oceniają własne myśli w odniesieniu do normatywnych standardów innych ludzi. Myślenie ludzkie można więc nazwać obiektywno-refleksyjno-normatywnym. Książka Tomasella jest próbą rekonstrukcji ewolucyjnych źródeł tego unikatowego sposobu myślenia.

Autor od ponad dwudziestu lat prowadzi intensywne badania porównawcze na ludzkich dzieciach i szympansach. W swojej najnowszej pracy przekonuje, że ludzie tym różnią się od innych gatunków zwierząt, że myślenie ludzkie jest u podstaw oparte na kooperacji. Myślenie ludzkie jest „indywidualną improwizacją wplecioną w struktury społeczne i kulturowe”.

Autor wychodzi od hipotezy dzielonej intencjonalności, po czym cofa się, by zaczynając od naszych człowiekowatych przodków, przez wybrane gatunki człowieka pierwotnego, które prowadziły współpracę w sposób właściwy tylko dla swojego gatunku, kończąc na ludziach współczesnych wraz z ich swoiście kulturowym sposobem życia, zaprezentować swoją propozycję ewolucji myślenia od intencjonalności indywidualnej, przez intencjonalność współdzieloną, kolektywną, po myślenie ludzkie jako kooperację.

Kluczowa dla tej pracy hipoteza dzielonej intencjonalności głosi, że swoiście ludzki sposób myślenia – obiektywno-refleksyjno-normatywny – powstał za sprawą adaptacji mających przezwyciężać problemy powstałe w trakcie podejmowanych przez jednostki prób współpracy. Choć człekokształtni przodkowie człowieka byli istotami społecznymi, to myślenie ich było skierowane na osiąganie celów indywidualnych. Jednak na pewnym etapie ludzie pierwotni zostali zmuszeni przez warunki naturalne do przejścia na tryb życia nastawiony w większym stopniu na współpracę, przez co ich procesy myślowe zorientowane zostały na szukanie sposobów koordynowania pracy z innymi, by móc osiągnąć wspólne cele, a nawet zbiorowe cele grupy. Wówczas wszystko się zmieniło…

Książka jest elegancko wydana. Na okładce widnieje ludzka głowa w formie miedzianej klatki, na szczęście otwartej.

Anna Jawor

Michael TOMASELLO, Historia naturalna ludzkiego myślenia , tłum. Bartłomiej Kucharzyk, Rafał Ociepa, Copernicus Center Press, Kraków 2015.