Wolność republikańska

Quentin Skinner, profesor nauk humanistycznych na Uniwersytecie Królowej Marii w Londynie, należy do współtwórców i głównych przedstawicieli tzw. szkoły z Cambridge w historii myśli politycznej. Filozofia polityki Skinnera – może poza Wolnością przed liberalizmem (2013) – jest u nas mało znana. Z pewnością lukę tę uzupełnia obecna Metoda historyczna. Jest to rzecz trójdzielna, której część pierwsza zawiera cztery niedawno przetłumaczone teksty Skinnera: Prawda, przekonanie i interpretacja, Język a zmiana społeczna, Moralna niejasność a renesansowa sztuka krasomówstwa, Trzecia koncepcja wolności . W drugiej części, zatytułowanej Interpretacja tekstów historycznych, polscy naukowcy zajmują się interpretacją intencji autorów tekstów według Skinnera i praktycznymi konsekwencjami Skinnerowskiego kontekstualizmu metodologicznego, zaś część trzecia to eseje naszych naukowców dotyczące teorii wolności Skinnera.

Skinner kojarzony jest głównie z dwoma zagadnieniami: z polemicznym ustosunkowaniem się do koncepcji wolności wprowadzonej przez Isaiaha Berlina oraz nową metodą interpretacji źródeł, cechującą się sceptycyzmem wobec możliwości ich rozpatrywania w kontekstach pozakulturowym i ahistorycznym.

W zakresie wolności, prócz pozytywnej (wolności do) i negatywnej (wolności od), wprowadza trzecią jakość, w nomenklaturze naukowej nazywaną „neorzymską koncepcją wolności” lub prościej – trzecią koncepcją wolności. Jej odkrycie było owocem analizy i interpretacji rzymskich tekstów źródłowych oraz procesu ich recepcji we wczesnonowożytnej Anglii. Owe słynne teksty to: Dzieje i Agrykola Tacyta, Sprzysiężenie Katyliny oraz Wojna z Jugurtą Salustiusza, Dzieje Rzymu od założenia miasta Liwiusza. Przebadane zostały również: Kodeks Justyniana, dzieła Machiavellego, Hobbesa, Bractona, de Littletona. Praca zaowocowała odkryciem idei angielskiej wolności republikańskiej XV–XVII w., pojmowanej zupełnie inaczej niż dotychczas. Swoimi korzeniami wyrastała ona ze starożytności. W klasycznym republikanizmie idea wolności negatywnej, pojmowana jako brak przeszkód do osiągania określonych celów przez jednostkę, sprzężona była z ideą cnoty i służby publicznej. W dzisiejszym pojmowaniu rzeczywistości jawi się jako anachronizm i to mało zrozumiały. Skinner ujął to później w formę dwóch paradoksów. Pierwszy łączył ideę wolności osobistej ze służbą publiczną, a z niego wypływał drugi, wskazujący na możliwość przymuszania do służby publicznej i cnoty w celu zachowania tej wolności. Zachowanie tak pojmowanej wolności wiązało się z istnieniem określonego ustroju politycznego, republiki – civitas libera.

Dalszym odkryciem Skinnera był fakt, że ani dla Rzymian, ani dla Machiavellego wolność osobista nie była naturalnym prawem człowieka. W kategoriach prawa – zdaniem Skinnera – nie rozważano jej w ogóle. Była jedną z korzyści wolnych rządów, a gwarancją owej wolności nie miały być prawa, lecz instytucje wolnego państwa oraz to, że ono samo istnieje. W przypadku utraty wolności przez republikę, jej obywatele już nie byli wolni w realizowaniu własnych celów, lecz skupiali się na celach dyktowanych przez najeźdźcę lub własnego despotę. Sprzężenie cnoty i służby publicznej podkreślał Cyceron, twierdząc, że „wolność indywidualna tylko wtedy może być utrzymana, gdy staniemy się niewolnikami sprawy publicznej”. Skinner zauważa, że Machiavelli naświetla też zagrożenia tak pojmowanej wolności, tzw. corruzione – zepsucie. Pojawia się ono, gdy lekceważone jest dobro ogółu i następuje koncentracja na swoich, egoistycznych celach, co z kolei implikuje niewolę.

Skinner, wysnuwając tezę, że istniała niegdyś koncepcja wolności negatywnej, różniąca się od dzisiejszego jej pojmowania, wskazuje jednocześnie na istnienie zupełnie innych i dziś zapomnianych sposobów rozumowania.

Bogdan Bernat

Quentin SKINNER, Metoda historyczna i wolność republikańska , red. Janusz Grygieńć, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016.