Wokół pochodzenia człowieka

Od wielu lat problemy pochodzenia człowieka interesują inteligencję, w tym głównie antropologów, ewolucjonistów, teologów, archeologów, językoznawców, psychologów. Pragniemy wiedzieć, kim jesteśmy i skąd pochodzimy. Wyjaśniając te kwestie, odrzucano jedne, a przyjmowano następne koncepcje rozwoju gatunku Homo. Skromny nadal materiał faktograficzny nie pozwala ukazać szczegółów procesu antropogenezy.

Do dyskusji włączył się brytyjski antropolog i psycholog ewolucyjny Robin Dunbar książką Człowiek. Biografia , wydaną w Anglii w 2014 r. i dwa lata później w Polsce. Książka łączy naukową precyzję opisu historii gatunkowej człowieka z doskonałą narracją. We wstępie nakreślono ogólne zagadnienia antropogenezy, zaś w dziewięciu rozdziałach zagadnienia szczegółowe. W rozdziale 1 Co musimy wyjaśnić znajduje się opis drzewa genealogicznego rodziny człowiekowatych i charakterystyka rzędu zwierząt naczelnych. Opisano cechy różniące ludzi od innych naczelnych, m.in. 12 cech anatomicznych, 5 archeologicznych, 14 cech behawioralnych i 2 poznawcze. W rozdz. 2 omówiono podstawy życia społecznego naczelnych, które warunkują m.in. wzajemną pomoc czy obronę przed drapieżnikami. Ukazano też konflikty, problemy mono i poligamii. W rozdziale 3 zawarto teoretyczne problemy rozwoju ewolucyjnego mózgu naczelnych i innych zwierząt związane z rozwojem form życia społecznego. Rozwój mózgu wymaga kosztownych dla budżetu procesów energetycznych, zaś naczelne posiadają w korze przedczołowej nowe struktury. Gatunki z dużym płatem czołowym lepiej kontrolują swoje zachowania impulsywne, prowadzące m.in. do agresji. Interesująca jest hipoteza „mózgu społecznego” człowieka.

W rozdz. 4 – Pierwsza przemiana: Australopiteki – zawarto cechy australopiteków i stanowiska skupione w części południowo-wschodniej Afryki. Te dwunożne człekokształtne w okresie istnienia dzieliły się na kilka gatunków. Dwunożność i wydłużenie nóg pozwalało na dłuższy krok i wydatkowanie mniej czasu i energii na pokonywanie odległości. W użyciu były proste narzędzia kamienne, tzw. oldowajskie, które pojawiły się ok. 2,5 mln lat temu. One to umożliwiły wydobywanie mózgów zwierząt czy szpiku z kości – padlinożerność. Gatunki tzw. masywnego australopiteka przetrwały do około 1,4 mln lat temu. Rozdział 5 – Druga przemiana: Wcześni Homo mówi, że o ewolucji Homo erectus, czyli pitekantropa, wiemy sporo. Uważano te formy za małpoludy wyprostowane. Znały one ogień, napotykany w czasie ok. pół mln lat temu. Pitekantrop zajmował tereny Afryki, Azji i Europy. Zdaniem autora szybszy rozwój mózgu ma miejsce u form żyjących w klimacie zimnym. Problemem jest trafność takiej hipotezy. Wczesny Homo był gatunkiem poligamicznym, ale dymorfizm płciowy był mniejszy niż u Australopiteków. W rozdz. 6 – Trzecia przemiana: Praludzie – opisuje autor pochód Homo sapiens od ok. 1,8 do ok. pół mln lat temu, któremu nie towarzyszą zmiany anatomiczne i kulturowe. W rozdz. 7 – Ludzie współcze śni – omówiono rozwój i rozprzestrzenianie gatunku Homo sapiens sapiens, który pojawił się w Afryce 200 tys. lat temu i wędrował przez Lewant do Azji, następnie Europy i na inne kontynenty. Opisano też wyginięcie neandertalczyków.

Rozdział 8 – Jak narodziły się systemy pokrewieństwa, język i kultura – będące kulminacyjnymi punktami rozwoju człowieka. W problematykę znaną z archeologii wprowadza rozdział 9 – Piąta przemiana: Neolit i czasy historyczne – rewolucja neolityczna i jej pokłosie zachodzące w czasie ok. 15 – 10 tys. lat p.n.e., przemiany gospodarowania – rolnictwo, pasterstwo – rzutowały na wiele właściwości społecznych człowieka w zakresie jego reprodukcji, odżywiania, powodując przemiany własności, hierarchię społeczną, nowe zjawiska zdrowotne.

Przy braku na rynku wydawniczym podręczników antropologii książka Dunbara może być dla studiujących dobrą pomocą dydaktyczną.

Andrzej Malinowski

Robin DUNBAR, Człowiek. Biografia , tłum. Łukasz Lamża, Copernicus Center Press, Kraków 2016.