Wobec wyzwań
Recenzowany raport jest kompleksowym opracowaniem, uwzględniającym najważniejsze aspekty polskiego systemu szkolnictwa wyższego oraz jego aktualne uwarunkowania. Punktem wyjścia stała się, opracowana pod auspicjami KRASP i Fundacji Rektorów Polskich, Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego: 2010-2020 – projekt środowiskowy z 2009 r. Szczególną uwagę poświęcono tym sprawom, które od czasu opracowania Strategii nabrały aktualności lub większej dynamiki, głównie ze względu na rozwój sytuacji w otoczeniu społecznym uczelni lub zjawisk zachodzących w europejskim obszarze szkolnictwa wyższego.
Raport ma przejrzystą strukturę logiczną. Rozpoczyna się od przeglądu najważniejszych wyzwań, stojących obecnie przed systemem szkolnictwa wyższego, związanych z rozwojem cywilizacyjnym, demografią oraz rynkiem pracy. Następnie przeanalizowano główne aspekty (łącznie z finansowym) działania szkół wyższych w kontekście prawnym. Pokazano, jak poszczególne rozwiązania prawne oddziałują na procesy biegnące w uczelniach. W konkluzji zwrócono uwagę na to, że stopień komplikacji systemu prawa regulującego polskie szkolnictwo wyższe osiągnął stan bardzo utrudniający jego stosowanie. Wskazane wątki są osobno omówione w kolejnych rozdziałach, w wyraziście zarysowanej perspektywie rozwojowej, z odniesieniami do tła międzynarodowego. Ciekawej analizie poddano polskie wdrożenie procesów zainicjowanych w europejskim obszarze szkolnictwa wyższego: procesu bolońskiego oraz europejskich ram kwalifikacji. Te tematy można by jeszcze wzbogacić o krótkie przedstawienie stanu wdrażania obu procesów w innych krajach; na tym tle polskie działania prezentują się zupełnie nieźle.
Rozdział poświęcony charakterystyce instytucjonalnej polskiego systemu szkolnictwa wyższego omawia rolę oraz wzajemne oddziaływanie poszczególnych instytucji, mających wpływ na proces kształcenia, w szczególności system akredytacji oraz ewaluacji. Rozdział o zasobach niematerialnych szkolnictwa wyższego podejmuje i analizuje podstawowe elementy: kadrę akademicką, studentów, proces kształcenia, badania naukowe, relacje uczelni z otoczeniem społecznym oraz umiędzynarodowienie studiów. Dokonano tu przeglądu diagnozy zawartej w Strategii , dokonując jej aktualizacji na podstawie najnowszych danych.
Osobny rozdział poświęcony jest finansowaniu szkół wyższych; w szczególności zawiera on analizę kosztów oraz analizę działania algorytmu finansowania szkół wyższych.
Dalej następuje rozdział na temat procesu kształcenia. Patrząc z perspektywy finansowania, systemu awansów, a nawet rankingów międzynarodowych - kształcenie ustępuje miejsca badaniom. Tymczasem, jak zauważono w raporcie, przed dzisiejszym kształceniem stoi wiele nowych zadań, związanych z pilną potrzebą zasilenia rynku pracy. Wskazano możliwości wzbogacenia procesu kształcenia z wykorzystaniem nowych technologii, szeroko stosowanych w innych krajach. Rozdział ten dobrze się wpisuje w europejską dyskusję na temat efektywnej organizacji procesu kształcenia. W polskim kontekście, przy jego umasowieniu, chętnie zobaczyłbym także komentarz na temat wykorzystania potencjału KRK do radzenia sobie przez uczelnie z tym zjawiskiem poprzez różnicowanie kształcenia w obrębie jednej uczelni, a nawet wydziału. Podstawowym dylematem jest tu praktycznie brak narzędzi, którymi można by stymulować proces wdrażania tych zmian.
Ostatni rozdział omawia wątek włączenia się uczelni w proces kształcenia przez całe życie. Wskazano na wszystkie działania, które pilnie należy podjąć, by polskie uczelnie stały się ważnym elementem tego procesu. Chętnie zobaczyłbym wzbogacenie tego rozdziału o wyraźne odniesienie do systemu oświaty, w szczególności w kontekście kształcenia oraz doskonalenia nauczycieli, a także polityki rekrutacyjnej uczelni.
Zbigniew Marciniak
Program rozwoju szkolnictwa wyższego do 2020 r. Cz. III: Diagnoza szkolnictwa wyższego , praca zbiorowa pod red. Jarosława GÓRNIAKA, Fundacja Rektorów Polskich, Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Warszawa 2015.