„W Polskę wierzę”

Monografia Kazimierza Surowca ukazuje szerokie spektrum problemowe poezji Władysława Bełzy – znanego i cenionego już za życia, któremu kłaniano się na ulicy, „a matki wskazywały go dzieciom jako autora książeczek dla najmłodszych”. Najbardziej rozpoznawalny zbiór wierszy dla dzieci to oczywiście Katechizm polskiego dziecka (Lwów 1900), ale w omawianej pracy przywoływane są jeszcze 24 inne tomiki poety. Bogactwo treści tego praktycznie zapomnianego dziś dorobku wyłania się z interesujących analiz badacza – uważnego czytelnika licznych tekstów Bełzy.

Obraz twórczości pisarza w książce Surowca jest spójny, choć nieoczywisty. Z jednej strony mamy tu bowiem wszechobecne w utworach idee, zwłaszcza takie, jak: miłość macierzyńska, życie zgodne z etyką chrześcijańską, filantropia, współczucie dla osób niepełnosprawnych, podziw dla harmonii stworzonego przez Boga świata, radość z piękna przyrody, przywiązanie do rodzinnego domu. Z drugiej strony widzimy jednak, że poeta nawiązuje i do tradycji romantycznych, i do bliskiego mu pozytywizmu. Dlatego cnotą obywatelską jest według Bełzy zarówno sakralizacja ojczyzny, jak i codzienna dla niej praca. Stąd również kult przeszłości występuje obok krytycyzmu wobec niektórych poczynań przodków: „A naród pije, pije… / I zatopiono wolność i wiarę, / W dzikiej rozpuście, szkaradnie” (Dawni królowie tej ziemi ), „A kiedy gnuśność nami owładła: / Husaria padła i Polska padła” (Husarz ). I wreszcie: twórczość Bełzy łączy tradycjonalizm z nowoczesnością, ponieważ obok zachęty czy nakazu kontynuowania tradycji i wiary przodków można tu odnaleźć postulaty solidaryzmu społecznego czy emancypacji kobiet w sferze pracy, a także preferowanie nagany słownej zamiast kary cielesnej (traktowania rózeczką).

Dla wierszy Bełzy znamienne jest również uczynienie pracy jednym z najważniejszych kryteriów moralnej oceny człowieka: „Bo nie złocone pałaców progi,/ W poczciwych oczach ludzi bogacą… / Droższy jest często domek ubogi, / Jeśli zdobyty mozolną pracą” (Praca ).

W utworach autora Zaklętych dzwonów dominują funkcje poznawcze i wychowawcze, które są realizowane na różne sposoby. Aby lepiej dotrzeć do czytelnika dziecięcego oraz żeby przeżycia wyrażone w wierszu okazały się bliskie małemu odbiorcy, Bełza stosuje różnorodne strategie nadawcze: mówienie nie tylko z perspektywy starszego pana, ojca, ale także małego chłopca czy dziewczynki (w tym również dziecka niepełnosprawnego).

Monografia ma kilka istotnych zalet. Pierwszą z nich jest sam sposób mówienia o poezji Bełzy: rzetelny (pozostający blisko tekstu literackiego), interesujący i przystępny. Druga zaleta to świetna znajomość biografii Bełzy i osadzenie jej w kontekstach epoki (m.in. polityka kulturalna zaborców, rynek wydawniczy, tradycja romantyczna, pozytywizm). Trzecim przymiotem pracy jest doskonała znajomość tekstów poetyckich, a zwłaszcza ich złożonej genologii (wiersz liryczny, bajka, powiastka, obrazek). Czwartą z najistotniejszych zalet jest przybliżenie i wyjaśnienie nieporozumień związanych z funkcjonowaniem odmiennej wersji fragmentu: „– A w co wierzysz? – W Polskę wierzę”. Niejako przy okazji lektura pracy „Kto ty jesteś?” prowokuje do zadawania pozornie oczywistego pytania: czym jest dziś patriotyzm?

Jedyną „wadą” tej książki jest jej temat, obejmujący „tylko” poezję. Wiadomo bowiem, że Bełza jako twórca dla dzieci wypowiadał się w wielu gatunkach literackich, m.in.: opowiadaniach, legendach i baśniach. Chciałoby się przeczytać kolejną publikację, która – tak jak ta – z prawdziwym znawstwem i pasją opowiadałaby o pozostałej części dorobku Władysława Bełzy adresowanego do młodego odbiorcy.

Marcin Lutomierski

Kazimierz SUROWIEC, „Kto ty jesteś?”. Poezja Władysława Bełzy dla dzieci , Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne „Fraza”, Rzeszów 2014.