W perspektywie wzbogacenia

Dawno temu odszedł do lamusa wyłącznie romantyczny, niepodległościowy i antykomunistyczny sposób postrzegania emigracji. Zagraniczna twórczość poetów, pisarzy, krytyków literackich związanych z polskością wciąż zaskakuje, a ponadto jest zjawiskiem rozwojowym. Emigracyjne archiwa nie są do końca przebadane, wiele dzieł oczekuje w cieniu zapomnienia na literaturoznawców, a przecież polska kultura literacka na obczyźnie, choć trwa w rozproszeniu, bezustannie pomnaża swój (a więc i nasz) stan posiadania.

Tę ogólną prawidłowość potwierdzają obydwa, łączące się integralnie, tomy studiów i szkiców Literatura polska obu Ameryk – zarówno ten wydany w 2014 roku, jak i najnowszy (jeden i drugi dużo zawdzięcza merytorycznej, organizacyjnej i redakcyjnej zapobiegliwości Bożeny Szałasty-Rogowskiej). Zasygnalizowane w tytule kontynenty są geograficznym hasłem wywoławczym, który pozwala ogarniać obraz Ameryki Północnej i Południowej z punktu widzenia polskich twórców osiadłych lub przyjezdnych. Np. uporządkowane jest zagadnienie czarno-białych odzwierciedleń rzeczywistości USA w tekstach socrealizmu.

W tomie otrzymujemy całościujące lub wycinkowe rekonstrukcje udokumentowanych poetycko, epicko i reportażowo amerykańskich losów Polaków i kształtowania się Polonii. Uwadze badaczy nie umknęły kwestie życia literackiego i działalności społeczno-kulturalnej. W rozważaniach powraca żywotność krytyki literackiej na emigracji (np. mowa jest o profesorze slawistyki Uniwersytetu Harvarda w Cambridge, Wiktorze Weintraubie, jako współpracowniku londyńskich „Wiadomości”).

Literaturoznawców bardziej niż nostalgia (kojarzona zazwyczaj z emigracyjnym oddaleniem) obchodzą realne i szczegółowo relacjonowane komplikacje biograficzne, artystyczne, intelektualne emanacje egzystencji. W każdym razie mimo wielości autorów i tematów tom jest próbą odkrywania literatury emigracyjnej nie w perspektywie utraty, lecz wzbogacania się o nowe wartości, doświadczenia, idee.

Wśród omawianych poetów i pisarzy znajdują się znani od dawna: Józef Czapski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Melchior Wańkowicz, Czesław Miłosz, Leopold Tyrmand, Danuta Mostwin, oraz mniej spopularyzowani: Anna Frajlich, Florian Śmieja, Grażyna Zambrzycka, Marek Kusiba, Wacław Liebert, Jerzy Kossakowski, Jadwiga Jurkszus-Tomaszewska, Adam Tomaszewski, Adam Lizakowski i inni. Interesujące jest zwrócenie uwagi na utwory amerykańskich autorów polskiego pochodzenia. Należą do nich przedstawiciele trzeciego pokolenia emigrantów, Leslie Pietrzyk i Anthony Bukoski.

Całkowicie zasadne jest włączenie w dyskurs o literaturze polskiej obu Ameryk refleksji o pisarzach, którzy nie byli emigrantami, lecz podróżowali za Ocean Atlantycki, aby odkryć swoją (niekoniecznie zgodną z mitem) Amerykę. W szeregu literatów raczej rozczarowanych kulturą amerykańską stoją Julian Stryjkowski i Jan Józef Szczepański.

W literaturoznawczych narracjach zawierają się konstatacje, które pokazują, że literatura polska obu Ameryk podlegała i takim procesom, które zachodzą niezależnie od usytuowania geograficznego, warunków politycznych i stosunków etnicznych. Np. w literackich świadectwach drugiej emigracji niepodległościowej zawiera się Ameryka nieprzedstawiona, odpowiednio ocenzurowana. Dziwi – bibliograficznie udowodnione – spostrzeżenie, że Stany Zjednoczone stosunkowo rzadko stają się tematem podejmowanym przez reportażystów (chlubnym wyjątkiem jest m.in. Małgorzata Szejnert).

W polskiej literaturze obu Ameryk polskość przegląda się w amerykańskości (niezredukowanej do USA), a amerykańskość w polskości.

Zbigniew Chojnowski

Literatura polska obu Ameryk. Studia i szkice. Seria druga, pod red. Bożeny SZAŁASTY-ROGOWSKIEJ, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.