W kontekście historii

Książka poświęcona jest sposobom ukazywania powstania styczniowego w literaturze polskiej – od pierwszych utworów na ten temat aż po Lament Władysława Terleckiego z 1984 r. Na początku autorka omawia krótko źródła historyczne, z których korzystać mogli autorzy powieści i opowiadań analizowanych w książce, i jest to jedyna partia pracy, która może budzić pewne wątpliwości, bowiem historycy mają złe doświadczenia z literaturoznawcami i kulturoznawcami, wkraczającymi na ich pole działania. Paulina Małochleb nie próbuje jednak oceniać źródeł jako historyk (którym nie jest), lecz wskazuje na zróżnicowaną naturę tych tekstów, dzięki czemu rafę udaje się ominąć. Następnie krótko omówiona zostaje ewolucja literatury na temat powstania z wprowadzeniem przejrzystej periodyzacji. Wraz z partią źródłoznawczą daje to przejrzysty obraz pola badawczego. Wreszcie autorka wprowadza w metodologię – morfologię fabuły powieściowej wg koncepcji W. Proppa i A.J. Greimasa. Uważam, że metoda ta w rękach autorki znakomicie się sprawdza – pozwala na dokonywanie porównań, wskazywanie podobieństw, różnic, a przede wszystkim przemian w fabułach i sposobach konstruowania świata przedstawionego w omawianych utworach. Zasadnicza część książki to analiza za pomocą tego narzędzia fabuł kilkudziesięciu utworów, wybranych jako najlepsze lub najbardziej reprezentatywne dla danego okresu w sformułowanej wcześniej periodyzacji.

Lektura pozwala całkowicie przebudować wizję polskiej powieści historycznej jako gatunku. Większość czytających Polaków bierze swoje wyobrażenie o niej z powieści Sienkiewicza i Kraszewskiego, ewentualnie Gołubiewa lub Bunscha, względnie z nowszych prób (np. E. Cherezińskiej). Nic nie ujmując tym dziełom, prezentują one na ogół zarówno klasyczny model narracyjny, jak i nieburzącą wyobrażeń czytelnika wizję danej epoki. Nowatorstwo w powieści historycznej ma w polskiej literaturze dość długą tradycję, ale ani Parnicki, ani Terlecki – dwaj najwięksi nowatorzy – nie zyskali nigdy powszechnej popularności. Tymczasem powieść historyczna nie musi przynależeć do literatury popularnej, nie musi też czynić polskiej historii pomnikową ani być częścią jakiejkolwiek polityki historycznej. Książka pozwala zobaczyć różnorodność tego gatunku na przykładzie samych tylko powieści i krótszych utworów o powstaniu styczniowym i z zaskoczeniem skonstatować, że szacowni klasycy, jak Iwaszkiewicz czy Rembek, potrafią być bardzo kontrowersyjni, jeśli chodzi o wizję świata, mimo konserwatyzmu pod względem formy.

Najważniejszą zaletą książki jest jednak to, że łączy ona dwie cechy: przekazuje pogłębioną wiedzę, a jednocześnie pobudza refleksję czytelnika nad osobistym stosunkiem do polskiej historii i do kwestii etycznych o charakterze ogólnym. Porównanie wizji powstania styczniowego w utworach „ubrązawiających” i odbrązawiających sprawiło, że zacząłem zadawać sobie dwa pytania: na ile moje wyobrażenie o powstaniu jest prawdziwe i na ile pomnikowe wyobrażenie o niezłomnych bohaterach jest mi potrzebne? Pod względem stymulowania takiej refleksji książka jest znacznie skuteczniejsza niż odbrązawiające książki czysto historyczne – nie wychyla bowiem wahadła w drugą stronę (od pomnika do antylegendy), ale pokazuje spektrum sposobów widzenia wydarzeń historycznych i udziału w nich indywidualnego człowieka – od szerokich panoram, poprzez utwory dokonujące psychologicznej introspekcji, aż po ukazujące bohaterów jako kierujących się prostymi, biologicznymi odruchami. W tak złożonej wizji czytelnik ma znacznie większą szansę umieścić samego siebie.

To ważne osiągnięcie, gdy publikacja na pozornie wąski temat nie staje się hermetyczna, lecz pokazuje, że historia i literatura mogą w bezpośredni sposób odnosić się do wyborów życiowych i ocen moralnych współczesnego człowieka. A obecnie, gdy historia traktowana jest jako instrument walki politycznej, a literatura jako kolejna gałąź rozrywki, takiej świadomości bardzo brakuje.

Marek Misiak

Paulina MAŁOCHLEB, Przepisywanie historii. Powstanie styczniowe w powieści polskiej w perspektywie pamięci kulturowej , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Warszawa – Toruń 2014, seria: Monografie FNP.