Urzędnik, prawnik, pisarz

Książka Grzegorza Supady’ego jest pierwszą w polskim literaturoznawstwie monografią niemieckiego człowieka oświecenia drugiej połowy XVIII wieku. Twórczość królewieckiego myśliciela, pisarza, poety, aktywnego uczestnika życia społeczno-kulturalnego przedostała się wreszcie do polskojęzycznego obiegu idei. Należał on do kręgu przyjaciół wybitnych przedstawicieli ruchu intelektualnego swojego czasu i miejsca: Kanta, Herdera, Hamanna. Swoje poczytne teksty wydawał anonimowo, gdyż sprawował wysokie urzędy państwowe, udzielał się jako prawnik i teoretyk prawa.

Hippel był prekursorem nowoczesnego myślenia o pozycji kobiety w społeczeństwie, opowiadając się przeciwko uprzedzeniom dotyczącym relacji męsko-damskich. Bronił praw kobiet, jakkolwiek posługiwał się zasadą przeciwstawiania świata żeńskiego i męskiego. Np. „Mężczyźni u m i e r a j ą dla ojczyzny, kobiety ż y j ą dla niej”. Niektóre spostrzeżenia brzmią jak porady matrymonialne („nie wybieraj sobie towarzyszki starszej od ciebie”) lub zdania z poradnika dla małżonków („w małżeństwie zdrowa proza jest lepsza niż poezja”). Pisarz krytykował wychowywanie dziewcząt, zmierzające do potulnego przyjmowania przez nie wszelkich niegodziwości; niechętnie odniósł się do wpajania chłopcom żądzy odwetu. Był zwolennikiem koedukacji.

Ze względu na sąsiedztwo monarchii pruskiej i Rzeczypospolitej oraz obecność Polaków nad Pregołą pisarz ustosunkowywał się tu i ówdzie do spraw Polski. Bez obiekcji zajmował się tworzeniem administracji pruskiej na ziemiach odebranych Polsce. Do Polaków przypuszczalnie nie żywił wrogości.

Podjęte w monografii wątki historyczno-polityczne, religijne, obyczajowe, literackie rzucają światło na regionalne i lokalne dzieje wschodniopruskiego dziedzictwa kulturowego. Supady poddaje refleksji nie tyle kwestię, co się z nim stało, ile – jakie ono było. Uważam, że ta perspektywa badawcza przynosi szeroko rozumianej historiografii mnóstwo pożytku poznawczego i pozwala odkryć istotne elementy tego, co od początku lat 90. ubiegłego wieku bywa nazywane „Atlantydą Północy”.

Studium ma strukturę przejrzystą, opartą na tradycyjnym (w jak najlepszym sensie) planie: stan badań, tło historyczno-kulturowe, biografia, twórczość (dzieła literackie, pisma „socjologiczne”, polityczno-prawne), podsumowanie.

Publikacja zawiera edytorsko-translatorską niespodziankę, zatytułowaną Skarbiec sentencji, albo wschodniopruski Lichtenberg . Na tę część składa się wybór zdań Hippela, które na język polski przełożył Grzegorz Supady (tłumacz literatury niemieckiej). W książce znajdują się liczne cytacje oryginalne, jak i w przekładzie na język polski; w ten sposób pisarstwo Hippela po ponad 200 latach od śmierci pisarza dociera fragmentarycznie do polskiego odbiorcy.

Erudycja autora nie przeszkodziła w prowadzeniu wartkiej i przykuwającej uwagę narracji. Styl, mimo naukowości, dążenia do precyzji ma walory, które sprawiają, że opracowanie świetnie nadaje się do popularyzacji pisarskiego dorobku Hippela.

Grzegorz Supady swoją książką dowodzi, że istnieje potrzeba zwrócenia się polskich literaturoznawców ku pisarstwu Prus Wschodnich (nie tylko niemiecko-, ale także polsko- i litewskojęzycznemu). W Polsce badanie problematyki wschodniopruskiej, w tym królewieckiej, zostało zdominowane przez historyków, co jest zrozumiałe. Między dociekaniami historycznymi a historycznoliterackimi istnieje jednak zbyt duża dysproporcja. Rosjanie od jakiegoś czasu praktykują w obwodzie kaliningradzkim wydawanie monografii o wybitnych ludziach, w tym pisarzach i poetach Królewca.

Zbigniew Chojnowski

Grzegorz SUPADY, Theodor Gottlieb von Hippel. Ekscentryczny literat z Królewca , Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2013.