Unikalny atlas

Tytaniczna praca geograficzno-historyczna badaczy z Uniwersytetu Szczecińskiego przypomina tę, którą wykonywali pierwsi uczeni związani z Instytutem Zachodnim w Poznaniu. Jednych i drugich połączyły badania nad obszarem Pomorza Zachodniego, obejmującego nie tylko część obecnie wchodzącą w skład Polski, ale nad jego historyczną całością, uwzględniającą także ziemie leżące na zachód od granicy ustalonej w Jałcie, a dziś należące do niemieckiego kraju związkowego Meklemburgii – Pomorza Przedniego. Dane statystyczne, które wykorzystano przy sporządzaniu atlasu, pochodzą z 1871 roku, bardzo ważnej daty w historii Niemiec – roku zjednoczenia i utworzenia II Rzeszy. Danych dostarczył spis ludności przeprowadzony przez Królewski Pruski Urząd Statystyczny w grudniu 1871 roku. Spisem objęto ludność zamieszkującą wówczas obszar trzech rejencji: strzałowskiej (stralsundzka – Nowe Pomorze Przednie), szczecińskiej i koszalińskiej. Rejencje dzieliły się na powiaty, a te na gminy.

W przeciwieństwie do niemieckich wydawnictw Wirtschafts– und verkehrsgeographischer Atlas von Pommern z 1934 r. oraz Historischer und geographischer Atlas von Mecklenburg – Vorpommern und Pommern, wydanego w 1995, atlas dotyczy zagadnień demograficznych. Jest to zbiór 37 map tematycznych w skali 1:500 000, obrazujących ilościowe i jakościowe zjawiska. Dane pochodzą z gmin i obszarów dworskich i dotyczą liczby ludności, jej udziału w poszczególnych gminach i obszarach dworskich w ogólnej liczbie ludności Pomorza Zachodniego, ludności poszczególnych powiatów i gmin, przyrostu naturalnego pomiędzy grudniem 1867 roku a grudniem 1871 roku oraz dynamiki stanu zatrudnienia w tym samym okresie. Nadto zaprezentowano wyznania Pomorza Zachodniego, uwzględniając katolików, ewangelików, chrześcijan z wyłączeniem tych dwóch wymienionych i ludność wyznania mojżeszowego. W atlasie znajdziemy mapy przedstawiające liczbę osób zamieszkujących na 1 kilometrze kwadratowym, liczbę kobiet, analfabetów, ludzi nieposiadających obywatelstwa pruskiego czy jakiegokolwiek wykształcenia, głuchych, ociemniałych, chorych umysłowo, liczbę gospodarstw domowych i gospodarstw jednoosobowych. Jest też mapa prezentująca liczbę osób przypadających na jeden budynek mieszkalny.

Mapy są duże, wyraźne, barwne, a dzięki temu łatwe w odczycie. Do atlasu dołączona została płyta z elektroniczną wersją map i kilkudziesięciostronicowy przewodnik po atlasie wprowadzający w aspekt historyczny, administracyjny i onomastyczny Pomorza Zachodniego II połowy XIX w. Każda z map włożona została w estetyczną kopertę formatu A4 i umocowana w skoroszycie. Wszystkie zaś, wraz z płytą i przewodnikiem, znalazły się w zamykanym na magnes kilkukilogramowym, ale poręcznym segregatorze. Pod względem edytorskim całość zasługuje na pochwałę.

Korzysta się z atlasu znakomicie. Dzięki mapom odkryłem np. zależność pomiędzy wyznaniem a zapadalnością na choroby psychiczne. Najmniej osób chorych umysłowo w II połowie XIX wieku na Pomorzu Zachodnim było pośród katolików.

Brakuje mi na mapach spolszczonych nazw miejscowości Pomorza Przedniego (od ujścia Odry na zachód). Autorzy wyjaśnili wprawdzie, że gdyby chodziło o średniowiecze, z pewnością by się znalazły, ale dla XIX wieku nie jest to konieczne. Żal trochę zapomnianych prac Stanisława Kozierowskiego czy badań Mikołaja Rudnickiego, dotyczących nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej.

Bogdan Bernat

Dariusz K. Chojecki, Edward Włodarczyk, Topodemograficzny atlas gmin i obszarów dworskich Pomorza Zachodniego w 1871 roku, WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO, Szczecin 2012, seria: Atlas Historyczny Pomorza Zachodniego.