Trzy próby

Irina Lappo, wykładowca literatury polskiej i rosyjskiej, pracownica Zakładu Teatrologii UMCS, a także tłumaczka, podjęła próbę syntezy recepcji sztuk Czechowa w polskim teatrze. We wstępie czytamy: „Badania obejmują lata 1903-2009. (...) Ideą przewodnią (...) było uchwycenie ewolucji recepcji całego dorobku Czechowa w ujęciu diachronicznym”. I dalej: „Czechow z początku wieku XX to autor należący do kultury zaborcy, po I wojnie światowej i rewolucji październikowej – reprezentant świata wartości, które zmiotła nawała bolszewicka. Po II wojnie światowej to chętnie przyjmowana część zalecanej przez rząd ‘kultury rosyjskiej i radzieckiej’ (...). Te odmienne fazy recepcji można opisać i nazwać, odwołując się do struktury bajki o bohaterze poddanym trzem próbom”. Dlatego książka podzielona została na trzy części.

Rozdział I – Woda dotyczy początków recepcji twórczości Czechowa, gdy jego sztuki nie weszły jeszcze w Polsce do kanonu, a jedynie musnęły, bez większego echa, deski sceniczne. Rozdział obejmuje lata zaborów i okres II Rzeczypospolitej, gdy o dziełach Czechowa prawie zapomniano oraz koniec lat czterdziestych jako początek „odkrycia” rosyjskiego dramaturga.

Rozdział II – Ogień to czas „odczytań socrealistycznych” w latach 50., sinusoidalna popularność i niełaska kolejnych dwóch dekad oraz lata 80., jak pisze autorka: „przyzwoitych przedstawień”. Można więc powiedzieć, że są to okres hartowania się dorobku Czechowa.

Rozdział III – Trąby mosiężne obejmuje czas po roku 1989, gdy nastąpiło chwilowe „załamanie się popytu na Czechowa” oraz jego powrót na sceny w glorii geniusza i klasyka, bez balastu daniny na rzecz przyjaźni polsko-radzieckiej.

Autorka wybiera inscenizacje udane i wybitne, dziś już rzec można – kultowe oraz takie, które niewiele wniosły do teatralnej recepcji Czechowa, ale są dowodem panujących w danym okresie tendencji politycznych lub artystycznych. Na uwagę zasługuje podrozdział W blasku odczytań socrealistycznych, w którym Lappo przytacza absurdalną sytuację, gdy wystawiony w 1948 r. w Teatrze „Wybrzeże” Wiśniowy sad w reżyserii Iwo Galla został poprzedzony dopisanym przez Malwinę Szczepkowską, ówczesnego kierownika literackiego teatru, prologiem, w którym wyjaśniano widzom, jak powinni zgodnie z linią partyjną rozumieć spektakl. Wśród reżyserów arcydzieł Czechowa pojawiają się nazwiska teatralnych tuzów, m.in.: Axer, Dejmek, Bardini, Jarocki, Grzegorzewski, Hanuszkiewicz, Grotowski czy Lupa.

Książka Lappo, dzieło niezwykle solidne pod względem naukowym, opatrzone komentarzami i wskazówkami oraz bogatą literaturą przedmiotu, tym różni się od obszernej już literatury krytycznoliterackiej dotyczącej dramaturgii Czechowa, że bierze na warsztat nie same dzieła, ale ich realizacje. Autorka pisze również, że ani socrealistyczne, ani egzystencjalistyczne, ani modernistyczne, ani postmodernistyczne odczytania nie zaszkodziły sztukom Czechowa, w których „właściwie nic się nie dzieje, lecz pod pozornym bezruchem pulsuje życie, buzują ukryte emocje, rodzą się napięcia i mnożą rozczarowania. Naukowy ton publikacji nie przysłania jednak pasji czytelniczej i uwielbienia, jakim Lappo darzy sztuki Czechowa. Udowadnia, że twórca Trzech sióstr jest niezwykle istotny dla polskiej kultury już od dziesięcioleci.

Jacek Hnidiuk

Irina Lappo, Teatr Czechowa w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010.