Trudne losy powojennej medycyny

Trzeci tom Dziejów medycyny w Polsce opisuje czasy od II wojny światowej do końca lat 80. XX wieku. W tym okresie na problemy służby zdrowia miały wpływ nie tylko olbrzymie straty wojenne, ale również stosunki polityczne panujące w Polsce Ludowej. Konieczność odbudowy zniszczonych placówek medycznych, braki w oprzyrządowaniu i przede wszystkim śmierć wielu lekarzy oraz osób należących do kadry kształcącej sprawiały, że sytuacja była bardzo trudna. W pierwszej kolejności trzeba było się zająć ludźmi wyniszczonymi przez działania wojenne, zmagającymi się z urazami powstającymi w czasie walk i bombardowań, głodem, złymi warunkami sanitarnymi, brakiem dostępu do leków i przede wszystkim epidemiami.

Drugim problemem był brak kadr: zarówno lekarzy praktyków, jak i osób, które mogłyby kształcić nowych medyków. W dodatku, korzystając z reorganizacji, po wojnie usunięto z uczelni wielu doświadczonych nauczycieli akademickich i pracowników administracyjnych, zastępując ich ludźmi zaangażowanymi politycznie. Swobodny rozwój badań naukowych i kształcenia był hamowany przez doktrynę komunistyczną. Wprowadzono m.in. pojęcie bezkomórkowej żywej materii, która miała dawać początek żywym organizmom, np. wirusom. Odrzucono doświadczalne dowody istnienia i roli genów w dziedziczeniu. Aby dostać się na studia w Akademii Medycznej w Warszawie, adepci musieli wypowiedzieć się pisemnie o „przodującej” biologii sowieckiej i wykazać wiedzą na temat „osiągnięć” Łysenki i Lepieszyńskiej. Cykl kształcenia zaburzały częste szkolenia, zebrania, wiece i pogadanki o walce o pokój i wyższości nauki radzieckiej. Do czasu „odwilży” w 1956 roku blokowano dostęp do wiedzy z Zachodu, dopiero po tym roku łatwej było o staż za granicą i korzystanie z dokonań naukowców z innych krajów.

Mimo tych utrudnień udało się odbudować ośrodki kształcenia lekarzy, powstawały kodeksy zawodowe i tekst przyrzeczenia lekarskiego. Stworzono też wytyczne żywienia dzieci, nauczania na temat higieny oraz prowadzono kursy dla przyszłych matek. Trwały badania nad przyczynami przedwczesnej śmierci i chorób cywilizacyjnych. Jednym z sukcesów medycyny tamtego okresu było zmniejszenie liczby zgonów noworodków i wzrost przeżywalności dzieci. Dzięki powszechnym szczepieniom pomału opanowywano powojenne epidemie i choroby, które wcześniej często doprowadzały do śmierci.

Duże postępy poczyniono w zakresie medycyny sądowej. Już w latach 60. sekcje ofiar wypadków komunikacyjnych pozwalały na ustalanie szczegółów zdarzeń drogowych, a późniejsze badania osób jadących samochodem na określenie, kto kierował, czy miał zapięte pasy bezpieczeństwa i z jaką prędkością jechał samochód. Bardzo rozwinęła się też toksykologia sądowa, m.in. metody oznaczania alkoholu we krwi. Jednym z zadań medycyny sądowej było badanie licznych wtedy dzieciobójstw – w okresie międzywojennym i powojennym rozpoznawano nawet dwadzieścia przypadków rocznie. Liczba tych przestępstw spadła dopiero w latach 80.

W każdym niemal rozdziale książki opisane są zakładane w tamtym czasie nowe kliniki i jednostki badawcze. Interesująca jest historia powstania Pomnika-Szpitala Centrum Zdrowia Dziecka. W 1965 r. autorka książek dla dzieci i młodzieży Ewa Szelburg-Zarembina na łamach „Życia Warszawy” zwróciła się z apelem o budowę pomnika mającego uczcić pamięć dzieci, które zginęły w walce o Polskę. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa zaproponowała, by tym pomnikiem stał się nowoczesny szpital pediatryczny. I tak dzięki społecznym zbiórkom i dotacjom budżetowym powstał Pomnik-Szpital.

W kolejnych częściach książki znajdziemy historie rozwoju poszczególnych nauk medycznych i dentystycznych, dzieje medycznego szkolnictwa wyższego, korporacji naukowych i instytutów naukowo-badawczych oraz informacje na temat pracy personelu medycznego i organizacji opieki zdrowotnej. Co ciekawe, każda część tomu zaczyna się od ilustracji z plakatem propagandowym z okresu PRL.

Justyna Jakubczyk

Dzieje medycyny w Polsce. Opracowania i szkice. Tom 3 – Lata 1944-1989, red. nauk. Wojciech NOSZCZYK, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2016.