Tragizm buntu

Jak czytać poezję czasu wojny i okupacji? Warto podjąć trud lektury analitycznej, która prowadzić może do interesujących wniosków interpretacyjnych, przełamujących utrwalone wyobrażenia. Książka Mariana Kisiela jest zaproszeniem do aktywnego, pełnego refleksji na temat historii i egzystencji odbioru wierszy Zdzisława Stroińskiego, poety z kręgu formacji ideowej „Sztuka i Naród”, autora cyklu lirycznego – zapisu „stanu świadomości ówczesnych młodych ludzi”.

Zdaniem autora poezja Stroińskiego „ujawnia zgoła fundamentalną prawdę o pokoleniu polskiej młodzieży, która wkracza w dorosłość wraz z wybuchem II wojny światowej”. Tytuł książki zawiera słowa kluczowe, określające wyobraźnię młodego poety, jego „pejzaże wewnętrzne”, związane z „mentalnymi krajobrazami Polaków”. To, co narodowe, rodzime, co zakorzenia twórcę w historii i tradycji – polskość – łączy się nieodzownie z tajemniczą formułą zawartą w tytule, stanowiącą nawiązanie do kategorii losu, przeznaczenia. Ananke to uosobienie konieczności – tego, co ma być, co musi się stać. Polskość w twórczości przedstawiciela pokolenia Kolumbów związana jest z poczuciem tragizmu, nieodzowności, która musi się wypełnić.

Obok patosu, monumentalnego obrazowania, w liryce Stroińskiego obecne są także inne kategorie. Znaczący kontekst antyczny zdają się przedziwnie uzupełniać nawiązania do starotestamentowych przedstawień Boga. Zarazem jako swoiste dopełnienie rozważań nad losem jednostki i wspólnoty złączonych cierpieniem, pojawia się wyjątkowo zinterpretowana tradycja literacka. Tradycja buntu, rozpaczy, osamotnienia, a więc romantyzmu, Mickiewiczowskiego modelu „wadzenia się” ze Stwórcą, które zostaje przez Stroińskiego wyrażone w pełni konsekwentnie. Wbrew przerwanej pieśni Konrada, wbrew romantycznemu wzorcowi – pojawia się Polska-obelga, rzucona „w twarz zimnego Boga”, jako konieczna odpowiedź na przeżywanie cierpienia. „Jedyny to taki wiersz w twórczości pokolenia wojennego, jedyny taki radykalny bunt w imię wierności Polsce, więc i w imię godności Polaka”.

Autor książki w niezwykle interesujący sposób ukazuje nawiązania Zdzisława Stroińskiego – zaszyfrowane, wpisane w najgłębsze sensy poetyckiego słowa – do konkretnych wizji artystycznych i ideowych Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego. Kisiel przedstawia także zaskakujący niekiedy dialog poety wojny i okupacji z dorobkiem twórców doby postanisławowskiej oraz awangardy krakowskiej. Niezwykle znacząca jest dyskusja literacka i światopoglądowa autora cyklu wierszy rytmicznych z Tadeuszem Gajcym. To spór o fundamentalne rozumienie doświadczenia historii, „metafizyki codzienności”, przeżywania intymnego dramatu jednostki wobec tradycji i teraźniejszości.

Obok powyższych dylematów, wielkich pytań stawianych w obliczu przeszłości dziejowej i historycznej chwili, twórczość Zdzisława Stroińskiego jest autonomiczna, a zatem warta lektury i namysłu. Udowadnia to autor wskazując artyzm poety w sposobie obrazowania, symbolicznym przedstawianiu natury, powiązaniu rodzimej przestrzeni, krajobrazów z doniosłością narodowych mitów i tradycji literackiej. Dowodzi, że jego bohater „musiał przetrawić w sobie lekturę i rzeczywistość”. Co niezwykle ważne, wnioski, jakie formułuje, skłaniają do refleksji nad uniwersalnym doświadczeniem młodości w konfrontacji z dziejami ojców, historią współczesną oraz swym indywidualnym losem: człowieka, Polaka, artysty.

Agnieszka Palicka

Marian Kisiel, Ananke i Polska. O liryce Zdzisława Stroińskiego , wydawnictwo uniwersytetu śląskiego, Katowice 2010, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.