Teoria biografii

Biografia we współczesnej literaturze światowej doczekała się znacznego zainteresowania ze strony czytelników. Publikacja Anity Całek jest próbą gruntownej analizy tego rodzaju pisarstwa z uwzględnieniem wszelkich zawiłości wynikających z metodologicznych uwarunkowań gatunkowych. Autorka dokonuje szerokiego przeglądu badań nad biografiką zarówno w literaturoznawstwie światowym, jak i polskim. Książka wprowadza nas w zagadnienia gatunkowe, odwołując się do takich twórców jak: A. Maurois, H. Nicolson, J.A. Garraty czy P.M. Kendall, a z polskich badaczy M. Jasińskiej, C. Kłaka i innych.

W swoim studium autorka poświęca wiele miejsca kształtowaniu się nowoczesnej biografiki w odniesieniu do procesów historycznoliterackich. Jej rozważania teoretyczne ukierunkowane są przede wszystkim na wyłuskanie z prac badawczych innych autorów podstawowych modeli biografiki. Ważnym elementem studium staje się wytyczenie granic pomiędzy powieścią biograficzną a biografią naukową.

Oprócz zagadnień czysto literaturoznawczych autorka skłania się do ukazania biografii w kontekście badań interdyscyplinarnych, dlatego spotykamy tu całą paletę odniesień do psychologii, historiografii, socjologii czy filozofii. Praca wyraźnie wskazuje, że biografia to gatunek z „pogranicza dyskursów i dyscyplin”. Podkreśla, że odkrywając lub badając fakty, zostajemy niejako zmuszeni do przyjęcia wielu kontekstów i odniesień, co wprowadza do biografii pełnię motywacji i wynikających stąd wyborów i ograniczeń. Znamienne jest również to, że interdyscyplinarność gatunku ma dla autorki charakter postulatywny, a przez to może być współcześnie nowoczesnym narzędziem i napędem wielu nauk.

Pośród wielu tematów poruszonych w pracy poczesne miejsce zajmuje problematyka z zakresu metodologii nauk czy nawet epistemologii. Prezentowane są zagadnienia takie jak: pojęcie prawdy i fałszu w biografice, miejsce biografii w dyskursie naukowym, obiektywizm narracyjny, podstawowe koncepcje człowieka i wiele innych.

Ciekawym zabiegiem jest wysunięcie czterech koncepcji człowieka jako zasadniczych paradygmatów i poruszanie się tylko i wyłącznie w obszarze tychże „wielkich portretów psychologicznych”. Autorka – odnosząc się do pracy T. Rzepy Metoda psychobiograficzna: nadzieja czy klęska? – stwierdza, że „na tym poziomie kształtują się również przekonania natury filozoficznej i egzystencjalnej, a także przekonania religijne”.

Na szczególną uwagę w studium A. Całek zasługuje typologia narracji w biografii. Precyzja odczytanych w biografiach figur narracyjnych, a także ich budowa strukturalna i psychologiczna są dla czytelnika elementami niezwykle porządkującymi, jeśli chodzi o zrozumienie „ja” realnego biografa w procesie twórczym. Warto zaznaczyć, że autorka, opisując proces powstawania biografii, wskazuje jako najważniejszy element interakcję, w którą wchodzi twórca z opisywanym przedmiotem – osobą. Jest to obraz powstający nie jako „prosta akumulacja wiedzy”, lecz konfrontacja materiału badawczego z wiedzą, doświadczeniem, metodologią i „praktyką pisania” biografa.

Całek w swej książce szczególnie dużo miejsca poświęciła metodzie psychobiograficzno-literaturoznawczej. Znajdziemy tu szereg wykresów badawczych dotyczących życia Mickiewicza i Słowackiego, które posłużyły zilustrowaniu wspomnianej metody. Staje się oczywiste, że jest ona najbliższa zainteresowaniom badaczki.

To niezwykle wybitna i dojrzała praca, posiadająca wielki walor odkrywczy, ale też porządkujący dotychczasowy stan badań. Bogactwo zgromadzonego materiału literaturoznawczego, jak i wielość zagadnień badawczych z zakresu biografiki stawiają tę pracę w szeregu najlepszych. Książka zasługuje również na uznanie, ponieważ wyznacza nowe możliwości badawcze i twórcze biografom i badaczom literatury.

Bogdan Bernat

Anita CAŁEK, Biografia naukowa: od koncepcji do narracji. Interdyscyplinarność, teorie, metody badawcze , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.