Tatarski odcień literatury

Monografia Grzegorza Czerwińskiego jest wyjątkowa. Po raz pierwszy został całościowo zbadany i opisany fenomen twórczości polskich muzułmanów. Autor jako pracownik Katedry Badań Filologicznych „Wschód – Zachód” Uniwersytetu w Białymstoku wcześniej wydał trzy edycje krytyczne tekstów literackich Tatarów od kilku wieków mieszkających w Polsce: Sprawozdania z podróży muftiego Jakuba Szynkiewicza. Źródła. Omówienie. Interpretacja (2013), Stanisława Kryczyńskiego Wspomnienia. Utwory poetyckie. Eseje (2014), Podróże do serca islamu. Antologia międzywojennego reportażu polskich Tatarów (2014). Zarówno te książki, jak i opracowanie Karoliny Radłowskiej Tatarzy polscy. Ciągłość i zmiana (2017), ukazały się w stolicy Podlasia, co nie jest przypadkowe; w tym regionie, m.in. w słynnych Kruszynianach, żyje skupisko Tatarów. Znajdują się tu meczet z końca XVIII wieku i mizar (muzułmański cmentarz).

Białostocki literaturoznawca i komparatysta twórczo i nie bez dozy krytycyzmu podjął metodologiczny projekt Kwiryny Ziemby, nazwany przez nią „komparatystyką wewnętrzną”, w którym postuluje się badania nad wszelkimi utworami polskojęzycznymi lub usytuowanymi w obrębie oddziaływania polszczyzny. Autor postawił fundamentalne pytanie: „Czy jednak współczesna literatura polsko-tatarska jest jedną z literatur mniejszościowych, czy raczej mamy w tym wypadku do czynienia z literaturą polską o tematyce etnicznej?”. Zauważył, że gdy świadomość narodowa żyjących w Polsce Słowian wschodnich kształtowała się w opozycji do polskości, polscy Tatarzy „postrzegają siebie jako Polaków wyznania muzułmańskiego”. Od pokoleń posługują się oni Koranem przełożonym na język polski, zachowywali lojalność wobec Rzeczpospolitej, podlegając przemożnym wpływom jej kultury. Jak się dowiadujemy: „Wszyscy najwybitniejsi twórcy tatarscy debiutowali pod wpływem określonych stylów i nurtów literatury polskiej”.

Czerwiński nie korzysta z postkolonialnych podpowiedzi spod znaku Edwarda Saida. Zgłasza propozycję samodzielną. Wynikająca z podporządkowania, przemocy symbolicznej, postzależności kategoria opresji ustępuje wobec nietraumatyzujących konsekwencji współistnienia polskich Tatarów w rzeczywistości kultury i państwa polskiego. Nie byli oni przymuszani do wyparcia się własnej tradycji. Etniczność więc jest potraktowana tu „nie jako element dyskursu mniejszościowego, lecz jako pomost między historią literatury a problematyką tożsamości”.

Bez pomijania społecznych i kulturowych aspektów literatury polsko-tatarskiej są tu rozważane aspekty estetyczno-ideowe dzieł, związki twórczości Tatarów z jednej strony z literaturą polską, a z drugiej z dziedzictwem ogólnomuzułmańskim. Specyfika literatury polsko-tatarskiej wypływa z predylekcji jej przedstawicieli do poezji, reportażu i eseistyki, a ich niechęci do uprawiania prozy powieściowej, dramaturgii czy w ogóle snucia kreacji fikcjonalnych.

W rozdziałach odczytywane są polsko-muzułmańskie sploty semantyczne, symboliczne, archetypiczne pozwalające wyodrębniać cechy indywidualne światów zapisanych w utworach (i losach) poetów (Stanisława Kryczyńskiego, Selima Chazbijewicza, Musy Czachorowskiego, Anny Kajtochowej), reportażystów-sprawozdawców (Jakuba Szynkiewicza, Leona Kryczyńskiego, Alego Woronowicza, Edige Szynkiewicza), eseistów (Stanisława Kryczyńskiego, Leona i Olgierda Kryczyńskich). Ciekawe jest m.in. to, że w polsko-tatarskiej literaturze dokumentu osobistego nie uobecnia się „strategia wyznania”.

Komparatystyczne kręgi rozszerzają się w rozdziałach ostatnich o charakterze rekonesansowo-postulatywnym: Przestrzeń w literaturze Tatarów polskich i Tatarów kazańskich i Wschodnioeuropejska literatura tatarska (w tej części można mówić raczej o „komparatystyce zewnętrznej”). Czerwiński rysuje perspektywę dalszych badań. Lista pisarzy polsko-tatarskich i ich utworów zapewne będzie się wydłużać. Polska literatura ma wiele odcieni.

Zbigniew Chojnowski

Grzegorz CZERWIŃSKI, „Jam z rodu Nomadów”. Literatura polsko-tatarska po 1918 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2017.