Tajemnice misteriów

Filologia klasyczna na podstawie antycznych oryginałów precyzyjnie odsłania dzieje duchowości, które w powiązaniu z religią i polityką rzucają światło na tajemnice historii. Jak pokazują to wyniki badań, zachowana literatura pozwala rekonstruować procesy decydujące o kierunku rozwoju już nie tylko poszczególnych krajów i społeczeństw, ale całego kręgu kulturowego.

Tym razem prawidłowość tę pozwalają dostrzec rezultaty analiz filologicznych Filipa Doroszewskiego. Przedstawił je w opracowaniu Orgie słów po przebadaniu należącej do epiki biblijnej późnego antyku Parafrazy Ewangelii św. Jana Nonnosa z Panopolis. Wiedza o poecie z V wieku jest cząstkowa i hipotetyczna, toteż obrosła legendami i fikcyjną biografią. Pewne jest, że Nonnos ułożył imponujący nie tylko pod względem rozmiarów (liczący ok. 21 tysięcy wersów) poemat o Dionizosie pt. Dionizjaka . Podstawą niejako sprawdzalnych informacji o religijnym światopoglądzie Nonnosa jest wspomniany poemat epicki, oparty na przekazie Dobrej Nowiny według Jana Apostoła. Twórcze przekształcanie oryginalnego tekstu ograniczało autora, ale też zainspirowało go do poszukiwania rozwiązań nowych. Nonnos stanął m.in. przed koniecznością adaptacji do greki nazw własnych pochodzenia semickiego.

Doroszewski, porządkując terminologię misteriów, do której w starożytności należał chociażby wyraz „orgia”, dowodzi, że Nonnos stosował ją w sposób przemyślany, funkcjonalny, metaforyczny. Polski badacz zaprzecza więc przekonaniu, że w Parafrazie Ewangelii św. Jana słownictwo misteryjne występuje w celach ornamentacyjnych. Semantyka określeń misteryjnych jest w rozważaniach kluczowa także ze względów pozaliterackich. Skupia ona jak w soczewce głębokie przeobrażenia religijne, wypracowane w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.

Nonnos jako grecki poeta z Egiptu podlegał oddziaływaniu ośrodka myślicieli z Aleksandrii, którzy podjęli idee św. Klemensa (nauczyciela Orygenesa). Ten piszący po grecku teolog wczesnochrześcijański stawiał na rozwój duchowy człowieka i mistycyzm. Dla aleksandryjskiego Ojca Kościoła Chrystus jako uzdrowiciel rodzaju ludzkiego stanowił źródło wiedzy, niecielesnej miłości i prawości. Klemens, pragnąc opisać wiarę chrześcijańską, posiłkował się terminologią dionizyjskich misteriów. Na pierwszych teologów i poetów chrześcijan wpływał też neoplatonizm.

Książka Doroszewskiego jest systematycznym wykładem filologicznym o kulturowym ścieraniu się kultu Dionizosa, zhellenizowanego judaizmu i krystalizującej się obrzędowości chrześcijańskiej. Przenikanie się późnoantycznych nurtów religijności nie oznaczało eklektyzmu i uczestniczenia wyznawców w swobodnie wybieranych misteriach. W czasie dokonywania się fundamentalnych zmian rzecznicy zarówno starych, jak i nowych postaw eksponują różnice. Skutkują one podziałami, które trwają przez wieki.

Analiza terminologii misteryjnej nie pozostawia wątpliwości, że Nonnos, przysposabiając swoją narrację do leksyki chrześcijańskiej, używał jej w znaczeniu metaforycznym. Jakkolwiek usuwał z niej sens tradycyjny, czyli pogański. Nie weszło do niej odnoszące się do dionizyjskich obrzędów słowo „orgia”. Ostatecznie wyraz nie przyjął się w leksyce chrześcijańskiej, chyba że w znaczeniu pejoratywnym, jako niegodne wyznawcy Chrystusa uczestniczenie w praktykach religijnych łączonych ze zbiorowym uprawianiem seksu.

W książce Doroszewskiego znajdujemy zapis wysiłku Nonnosa, aby poprzez język i w języku dokonała się duchowa przemiana ludzkości. „Szał dionizyjski” miał się przeistoczyć w „szał rozumny”, a uczestnictwo w obrzędach miało polegać już nie na oddawaniu się pijaństwu, obżarstwu, hałaśliwym korowodom, lecz na wtajemniczaniu się w obecność Boga „w Duchu i w prawdzie”.

Zbigniew Chojnowski

Filip DOROSZEWSKI, Orgie słów. Terminologia misteriów w parafrazie „Ewangelii wg św. Jana” Nonnosa z Panopolis , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017, seria: Monografie FNP.