Szkodliwy neoliberalizm

Książka angielskiego socjologa i politologa Colina Croucha nie jest kolejną publicystyczną jeremiadą nad szerzeniem się pseudonauki i antynauki (z możliwie soczystymi, zabawno-przerażającymi przykładami), lecz precyzyjną analizą, jak wiedza naukowa jest rugowana z debaty publicznej w jej głównym nurcie, a nawet przestaje być podstawą podejmowania decyzji przez władze. Oba te obszary „psucia wiedzy” są tym bardziej przerażające, że autor – co sam otwarcie deklaruje – skupia się na przykładach z własnego podwórka, czyli z Wielkiej Brytanii. Tego rodzaju patologie w Polsce można by w różny sposób uzasadniać, ale traktować jako związane ze specyfiką naszego kraju; tymczasem Zjednoczone Królestwo to jedno z bogatszych i najbardziej rozwiniętych pod różnymi względami społeczeństw na świecie, którego dobrobyt w znaczącym stopniu bierze się z rozwoju wiedzy i jej umiejętnej implementacji.

W przeciwieństwie do publicystów Crouch wskazuje na przejawy „psucia wiedzy”, a nie jej jawnego odrzucenia, i są to tendencje i procesy niedostrzegalne na pierwszy rzut oka. Głównym źródłem problemu, co autor ten wskazywał już w swoich poprzednich książkach (niewydana po polsku Post-democracy z  2005 r. i Osobliwa nie-śmierć neoliberalizmu z 2011 r., wyd. pol. 2015 r.), jest dominacja ideologicznie i bezkrytycznie wdrażanego neoliberalizmu nie tylko w organizacji wolnego rynku, lecz także w administracji i usługach publicznych (tzw. NPM – New Public Management). Crouch nie krytykuje jednak neoliberalizmu jak lewicowy myśliciel (a zatem poprzez postulowanie zastąpienia jednej ideologii drugą) ani jak uliczny trybun rodem z ruchu Occupy Wall Street lub Podemos (a więc poprzez oddziaływanie na emocje, a nie racjonalne myślenie), ale wskazując na niekonsekwencje w jego doktrynie i następstwa bezrefleksyjnego wdrażania tej doktryny w organizację państwa i społeczeństwa.

Jego zdaniem wiedzę psują najbardziej nie funkcjonujący nadal na marginesie dyskursu publicznego zwolennicy kreacjonizmu czy teorii płaskiej Ziemi, lecz ortodoksyjni neoliberałowie, przekonani, że to wolny rynek i decyzje działających w jego ramach aktorów są tej wiedzy najlepszym źródłem. Gdy tezy, że niewidzialna ręka rynku wcale nie wyreguluje nieprawidłowości i nie wyruguje najważniejszych patologii wygłasza polityk czy lewicowy ideolog, można je zbyć jako niewiarygodne. Gdy jednak robi to ceniony naukowiec, któremu trudniej przypiąć modną ostatnio łatkę „lewaka”, warto się nad jego spostrzeżeniami zatrzymać. Najbardziej zaskakujące są te partie książki, w których autor obnaża nie fałszywość lub niepełność założeń neoliberalizmu, ale ich odporność na falsyfikację: krytyka albo nie spotyka się z żadną odpowiedzią, albo z odpowiedzią o dogmatycznym charakterze (co stoi w sprzeczności z tezą o racjonalności wolnego rynku), albo z odpowiedzią będącą powtórzeniem założeń jako udowodnionych faktów (choć rezultaty działań świadczą o ich fałszywości lub niepewności). Crouch nie atakuje jednak gospodarki rynkowej jako takiej, a jedynie ortodoksyjnie neoliberalne podejście do niej, wskazując, że pewne obszary usług publicznych nie powinny jednak funkcjonować według jego reguł, a relacje między prywatnymi podmiotami wymagają ściślejszej niż obecnie kontroli państw i organizacji międzynarodowych. Kluczowe jest dla niego rozróżnienie między postrzeganiem osoby korzystającej z określonej usługi jako obywatela, podmiotu, klienta lub użytkownika. Ma to znaczenie szczególnie w służbie zdrowia i szkolnictwie (także wyższym).

Dużą zaletą książki jest przemyślany aparat krytyczny. Ponieważ opisywane przykłady są ściśle związane z odmiennymi od polskich realiami, zwięzłe przypisy umożliwiają uzyskanie wyobrażenia o funkcjonowaniu instytucji brytyjskiej służby zdrowia i oświaty na tyle szczegółowego, że zrozumiałe stają się też argumenty autora.

Marek Misiak

Colin CROUCH, Psucie wiedzy. Ukryte skutki finansowego zawłaszczania życia publicznego , tłum. i oprac. Ewa Bińczyk, Jakub Gużyński i Krzysztof Tarkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017, seria: Polityka w kulturze.