Symbole polskiej pamięci

Jest to książka ciekawa, napisana przez profesjonalnych historyków i, co ważne, językiem zrozumiałym dla przeciętnego czytelnika. Ma charakter encyklopedyczny, ale układ około tysiąca haseł jest dość dowolny. Można to nazwać zbiorem opracowań związanych z ciągłością naszego państwa, jego wzniosłą historią, ale również dziejami, które można określić jako nikczemne. Czyny chwalebne są tu mocno wyeksponowane, ale obok nich są zwykłe ludzkie słabości, a nawet zdrady (przytaczane są liczne przykłady z historii Polski).

Poświęcona jest pamięci o czasach minionych, wydarzeniach, dziejach ważnych i głęboko tkwiących w naszej współczesnej świadomości. Pamięć, zwłaszcza historyczna, jest zjawiskiem społecznym i obejmuje wszystkich. Równocześnie pozwala też każdemu z nas – co jasno wynika z książki – znajdować swoje miejsce w szeroko rozumianej przestrzeni fizycznej, materialnej i emocjonalnej. Pamięć historyczna może stwarzać nam wiele problemów związanych ze współczesnością. Ale dziś niebezpiecznym zjawiskiem jest utarta pamięci, bo naród bez historii przestaje być narodem. Można przyjąć, że książka jest encyklopedią polskiej pamięci historycznej, węzłem pamięci, który łączy wcale nie tak dawną historię Polski i Polaków ze współczesnością. Napisana z myślą o nas tu i teraz.

Przeznaczona bardziej dla czytelników, którzy niekoniecznie interesują się historią, także dla uczniów i studentów. Spotykamy tu, obok tekstów bardzo ważnych dla narodu i państwa, także mniej znaczące, często związane z codziennym życiem, jak chociażby kuchnią polską. Poszczególne hasła nie mają ściśle określonej objętości. Obok krótkich wzmianek są też szersze opracowania.

Podajmy tylko jeden przykład, hasło „Kresy”, gdzie mamy historyczne wyjaśnienie, że istniała linia oddzielająca ziemie polskie od Tatarów osiadłych u ujścia Dniepru do Morza Czarnego. W ciągu wieków wiele okoliczności wpływało na utrwalenie w polskiej świadomości mitu kresowego. Dziś jest to pamięć zbiorowa związana z mitologią heroiczno-arkadyjską. Wpływały na to bolesne dla Polski i Polaków jakże tragiczne dzieje związane z II wojną światową i jej skutkami.

Spotykamy też w książce wiele odniesień do polskiego patriotyzmu, który w zależności od zmian politycznych zawsze w Polsce był różnie rozumiany. Jednakże w odniesieniu do II Rzeczypospolitej nie można mówić o polskim kompleksie, o państwie między wielkimi, to jest Rosją i Niemcami. Przeciwnie, było to państwo, które nie miało kompleksów, na tym polega jego historyczne znaczenie. Nadrzędną ideą był prymat niepodległości po 123 latach braku państwowości. Państwo to wychowało wspaniałe pokolenie pragnących dla niego żyć, pracować i umierać, „I to nie w imię groteskowych, dziś żenujących sloganów o mocarstwowości, napędzanych przez modny w ówczesnej Europie nacjonalizm – ale w imię wpojonego nam od dzieciństwa obowiązku. Patriotyzm II RP wiązał się ze świadomością, różnicą między tym, co już jest, a tym, co być powinno”.

Do książki dołączono dwie płyty. Pierwsza to pieśni i piosenki: obok Mazurka Dąbrowskiego liczne pieśni polityczne, legionowe, harcerskie, a także typowo rozrywkowe. Druga zawiera oryginalne przemówienia Józefa Piłsudskiego, Wincentego Witosa, Józefa Becka, Ignacego Paderewskiego, a także przedwojenny sygnał Polskiego Radia Warszawa i radia powstańczego Błyskawica z 1944 r.

Dziś coraz lepiej zdajemy sobie sprawę z odmienności naszego państwa w okresie XX-lecia międzywojennego i pomimo upływu czasu coraz bardziej czujemy się spadkobiercami II RP. Pomimo że odeszła nieodwracalnie, wciąż tkwi w naszej świadomości, warto więc to pamiętać i utrwalać.

Ludwik Malinowski

Węzły pamięci niepodległej Polski, pod redakcją Zdzisława NAJDERA, Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków – Warszawa 2014.