Świat ptaków: ciało i umysł

Prestiżowy tygodnik „Nature” zareklamował tę książkę treściwie: „Ptaki intrygują ludzkość, a Noah Strycker pokazuje, dlaczego tak się dzieje”. Poczekałem na polskie tłumaczenie Michała Radziszewskiego i powiem krótko: warto było czekać. Cóż takiego fascynującego jest w ptakach, że nie tylko badacze tracą dla ornitologii zdrowie, ale także zwykłych zjadaczy chleba zachwycają ptaki i lektury o nich? Na rynku mamy coraz więcej pięknie ilustrowanych atlasów i książek pełnych uniesień o przyjaźni z ptakami, ale niewiele w nich naukowej podbudowy. Tymczasem prawdziwa cnota krytyk się nie boi i tysiące ornitologów prowadzi wyszukane badania z ptakami, z zimną krwią podchodząc do otrzymywanych wyników. Niestety często nawet najbardziej spektakularne odkrycia opisywane są naukowym żargonem i wyłącznie w specjalistycznych periodykach. Zasługą Stryckera jest właśnie to, że takie prace krytycznie przegląda, wynotowuje co ciekawsze kąski i pisze o nich zrozumiałym językiem.

Możliwości ptaków wprawiają w osłupienie. Gołębie nie mają problemów z powrotem do domu, nawet po wielogodzinnym locie. O tym, że mają w mózgu mapę i kompas, wiedziano od dawna. Jednak to, że opierają się na infradźwiękach czy układzie autostrad odkryto zupełnie niedawno. Szpaki latające w stadach nie potrzebują przewodników, by spontanicznie zachowywać porządek, a ich struktury są tak skomplikowane, że przyglądają się im fizycy teoretyczni. Ulatniający się gaz może narobić nam sporo szkód, a nawet doprowadzić do śmierci. Tymczasem wyjątkowa wrażliwość na związki zapachowe (nozdrza o kilka rzędów wielkości czulsze od naszych!) doprowadzają sępniki różowogłowe do świeżej padliny. Czy można ptaki te wykorzystać do poszukiwań gazu i ropy naftowej? To już nie pytanie z książek science-fiction, a temat poruszany przez poważnych badaczy. Zapach to jednak nie wszystko. Żołądki sępników są tak sprawne, że nie pozwalają przetrwać nawet bakteriom wąglika. Choć o wędrówkach ptaków napisano sporo, to mało się wie o ich nieregularnych inwazjach. Co powoduje, że sowa śnieżna z Arktyki czasami zalatuje nawet do południowego Teksasu? Zagubiła się czy zachęciła ją plaga myszy? Jeszcze tego nie wiemy, ale fascynujące badania trwają. Ptaki latają, walczą o pokarm i partnerów, ale czasem potrzebują chwili na rozrywkę. Tak, ptaki potrafią tańczyć, a część badaczy twierdzi, że struktury w mózgu papug, odpowiedzialne za łączenie języka i muzyki, są bardzo podobne do naszych. Ale do koordynacji tańca potrzebne są i sprawne mięśnie, i organ zarządzający.

Czy ptaki mają przysłowiowe „ptasie móżdżki”, czy raczej kryją się tam tęgie umysły? Coraz więcej argumentów świadczy na korzyść tej drugiej tezy. Orzechówki potrafią spamiętać tysiące lokalizacji, w których ukryły smakowite nasiona i wykorzystać je w odpowiednim czasie. Sroka nie tylko pozytywnie przeszła tzw. test lustra, ale też potrafi rozpoznać twarze osób, które mogą jej zaszkodzić. Krukowate to zdecydowanie ptasia inteligencja, niczym naczelne wśród ssaków. Albatrosy z kolei nigdy nie uchodziły za szczególnie bystre. Tymczasem nie tylko długo i porządnie żyją, ale też sprawnie latają i wskazują drogę żeglarzom. Po fizycznej miłości przychodzi u nich czas na więź podobną parom starszych ludzi.

Było wiele o ptakach, pora na zdanie o autorze. Noah Strycker jest przyrodnikiem, podróżnikiem i współredaktorem amerykańskiego magazynu dla ptasiarzy „Birding”. Ma niebywałą zdolność dostrzegania i ukazywania związków pomiędzy zachowaniami ptaków a człowieczeństwem. I co najważniejsze, potrafi o nich wspaniale pisać.

Rozpocząłem od fragmentu z „Nature”. Dla porządku trzeba wspomnieć, że książka zrobiła niebywałą furorę po obu stronach Atlantyku i otrzymała dziesiątki pozytywnych recenzji od czasopism lifestyle’owych, poprzez prasę codzienną, magazyny podróżnicze i ornitologiczne. Może dziwić taka zgodność poglądów, ale ptaki są po prostu fascynujące. Strycker to zauważa, a ja zapraszam do lektury książki, jak i wyjścia z lornetką w teren.

Piotr Tryjanowski

Noah STRYCKER, Rzecz o ptakach. Ptaki powiedzą nam wiele o nas samych , tłum. Michał Radziszewski, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2017.