Socjolog o narodzie

Autor opisuje dzieje Żmiącej, wsi położonej na południowych ziemiach Rzeczpospolitej. Tytuł należy czytać ironicznie, ponieważ polskość nie jest od wieków wpisana w historię naszego społeczeństwa. Badacz, odwołując się do przykładów ze średniowiecza, czasów nowożytnych i najnowszych wskazuje, iż pojęcia takie jak naród, Polska, patriotyzm przez stulecia nie były oczywiste dla mieszkańców Galicji. Wieki średnie to czas podporządkowania mieszkańców zakonowi klarysek, okres zaborów z kolei charakteryzują postawy antypolskie chłopa „cysarskiego”. Kontekstem literacko-historycznym dla obrazu galicyjskiej wsi może być Wesele Stanisława Wyspiańskiego, w którym poeta ukazał skrywane antagonizmy inteligencji i chłopów, potomków tych, którzy uczestniczyli w rabacji galicyjskiej. Natomiast poprzednik modernisty, Henryk Sienkiewicz, stał się w XX wieku dla mieszkańców Żmiącej autorem bardzo ważnym i bliskim, nauczycielem wartości.

Michał Łuczewski weryfikuje zarazem piękne, historyczne mity, zauważając, że ideologia narodowo-chrześcijańska, głosząca jedność społeczeństwa, gotowość służby Bogu i Ojczyźnie, została stworzona z potrzeby i konieczności. Jednym z jej najwybitniejszych propagatorów był prymas Stefan Wyszyński, który stworzył „pedagogikę narodową”, aby walczyć z niebezpieczeństwami ideologii komunistycznej. Na przestrzeni wieków narracja patriotyczna była jednakże obca mieszkańcom wsi, którzy dopiero w czasach najnowszych mogą zostać uznani i sami się uważają za Polaków-katolików.

Co ważne, reprezentatywny dla Żmiącej obraz ludzi ziemi, dla których rodzina jest źródłem wychowania w duchu wartości narodowych i religijnych, nie oznacza braku konfliktów ideowych. Najbardziej interesujące fragmenty książki dotyczą moim zdaniem historii antykomunistycznych partyzantów – żołnierzy wyklętych, nazywanych przez mieszkańców wsi bohaterami lub „bandytami” (to określenie ze stalinowskiej nowomowy). Postawa wobec walczących z bronią w ręku przedstawicieli ideologii antykomunistycznej oraz osób z nimi sympatyzujących do dzisiaj dzieli ludzi z różnych pokoleń. Powoduje konflikty, więc nie istnieje w dialogu społecznym, zostaje „sprywatyzowana”. Autor przytacza rozmowy na temat rebeliantów antykomunistycznych, przeprowadzone z przedstawicielami starszego i średniego pokolenia – trauma i kontrowersje związane z aktywnością i cierpieniem żołnierzy wyklętych nie zostały oswojone, lecz stłumione, więc nie są uporządkowane. Badacz przywołuje interesujący sposób wyparcia podziału na wrogów i zwolenników władzy komunistycznej. Jeden z mieszkańców wsi opowiada o pościgu, przed którym uciekał samotny rebeliant. Rozmówca autora kilkakrotnie nazywa ścigających Niemcami, w ten sposób tworząc fikcyjną narrację, która ma przywrócić jedność narodu w obliczu wspólnego wroga z czasów drugiej wojny światowej. Fragmenty książki poświęcone losom żołnierzy wyklętych uważam za bezcenne, ponieważ wciąż tragiczna historia ich nierównej walki z władzą komunistyczną nie jest dostatecznie znana. Można postawić pytanie, czy młode pokolenia Polaków ze Żmiącej, i nie tylko stamtąd, będą razem wywieszać flagi narodowe z okazji Dnia Pamięci o Żołnierzach Wyklętych?

Książka została napisana przez socjologa, więc można w niej znaleźć tabele, zestawienia danych, informacje o tym, które ideologie, w jakim czasie były dla mieszkańców wsi realistyczne, czyli zgodne z ich zapatrywaniami i potrzebami oraz jakie instytucje kształtowały wartości patriotyczne. Publikacja skłania do przemyśleń na temat skomplikowanego procesu wykuwania się polskości i walki o nią w obliczu wojen, konfliktów społecznych oraz w niełatwym okresie demokracji.

Agnieszka Palicka

Michał Łuczewski, Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej , WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA W TORUNIU, Toruń 2012, seria: Monografie FNP.