Pynchon i Indianie

Publikacje literaturoznawcze nie muszą być skierowane do wąskiego grona odbiorców – tak są jednak najczęściej postrzegane przez osoby spoza środowiska filologicznego. Mogłoby się bowiem wydawać logiczne, że nie znając twórczości pisarzy, poetów czy dramaturgów omawianych w danej publikacji, nie sposób będzie ją zrozumieć. Takich książek faktycznie jest wiele, jednak praca Johna A. McClure’a do nich nie należy. To tekst zachęcający do lektury powieści Thomasa Pynchona, Dona DeLillo i kilku innych współczesnych pisarzy amerykańskich, cenny zwłaszcza dla miłośnika ambitnej literatury, który już wcześniej zetknął się z tymi nazwiskami, ale obawiał się hermetyczności tej literatury lub nie wiedział, jakiego typu jest to twórczość. Książkę można porównać do przewodnika po obcym kraju czy mieście – dopiero planujemy tam pojechać, ale lektura przewodnika pozwoli nam lepiej się zorientować, co chcemy tam zobaczyć, a jakich miejsc wolelibyśmy unikać.

Najcenniejsza jest obszerna, wprowadzająca część publikacji, w której autor wyjaśnia znaczenie tytułu i wyczerpująco omawia, czym jest postsekularność i czym różni się od sekularności. Mówiąc o obecności/nieobecności wiary w Boga we współczesnych zachodnich społeczeństwach, wielu publicystów poprzestaje na tradycyjnym podziale na wierzących i niewierzących, wskazując przy tym nierzadko, że największym wrogiem wiary jest „agresywny sekularyzm”. Niektórzy dodają do tego konstatację, że współcześni ludzie rzadko są już „religijni”, ale często są „duchowi”, lecz nie rozwijają tego tematu lub poprzestają na wskazaniu powierzchownej fascynacji religiami Dalekiego Wschodu. Tymczasem McClure nakreśla obraz zdecydowanie bardziej pogłębiony, pisze m.in. o różnych formach świeckiej duchowości oraz o koncepcji „niedoskonałego Boga”, pozwalającej ocalić choć tytułową półwiarę powieściowym bohaterom, którzy nie są w stanie lub nie chcą się wpasować w instytucjonalne religie monoteistyczne, a wymagana przez nie całkowita wiara jest nie do pogodzenia z ich osobistymi doświadczeniami i potrzebami.

Takie spojrzenie pozwala na wyjście w postrzeganiu omawianych przez niego twórców poza stereotypy, od których również miłośnicy literatury nie są wolni. Dotyczy to szczególnie rozdziału o Thomasie Pynchonie, o którym wielu polskich humanistów (nie wyłączając mnie do czasu lektury książki McClure’a) umiałoby powiedzieć tylko tyle, że starannie ukrywa swoją tożsamość (co nie jest najistotniejsze dla zrozumienia jego twórczości) i ewentualnie że jego powieści są bardzo erudycyjne (podobnie jak twórczość wielu innych autorów, nie jest to cecha najbardziej dystynktywna). McClure umożliwił mi zrozumienie, czego mogę się spodziewać po lekturze Tęczy grawitacji czy Vinelandu i co wywołało w odbiorze tych powieści kontrowersje (zwłaszcza w przypadku pierwszej z nich).

Dla polskiego czytelnika szczególnie cenny może być rozdział ostatni, poświęcony twórczości trzech amerykańskich pisarzy o indiańskich korzeniach; ich powieści w większości nie zostały przetłumaczone na język polski i są całkowicie nieznane w naszym kraju. Już sama ich analiza pod kątem wątków duchowych pozwala dowiedzieć się czegoś o sytuacji duchowej Indian w USA i wyjść poza stereotypy grupy stylowo ubranych siwowłosych starców siedzących na malowniczej łące w rezerwacie czy zadumanych młodych Indian malujących most Golden Gate. Półwiary pozwalają zainteresować się złożoną i często dwuznaczną samoświadomością północnoamerykańskich Indian.

Jednocześnie wart podkreślenia jest równy, wysoki poziom rozdziałów poświęconych poszczególnym pisarzom. McClure napisał Półwiary , aby omówić ważne zagadnienie, nie zaś lansować swoje indywidualne sądy wartościujące (co w piśmiennictwie krytyczno– i teoretycznoliterackim nie jest takie oczywiste).

Półwiary mogą zachęcić do lektury postsekularnej, postmodernistycznej literatury amerykańskiej również tych, u których słowa te wywołują gęsią skórkę.

Marek Misiak

John A. McCLURE, Półwiary. Literatura postsekularna w czasach Pynchona i Morrison , przeł. i posłowiem opatrzył Tomasz Umerle, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2016, seria: Hermeneia.