Przywracanie proporcji

Krytyka literacka wielu nawet gruntownie wykształconym ludziom kojarzy się głównie z zamieszczanymi w opiniotwórczych czasopismach recenzjami nowości wydawniczych. Nie jest to skojarzenie błędne – te krótkie formy recenzenckie są jednym z przejawów krytyki literackiej. Jednak naukowa krytyka literacka polega przede wszystkim na definiowaniu i analizowaniu bieżących zjawisk w życiu literackim – polskim i zagranicznym – jako większych całości. Książka Leszka Szarugi jest zbiorem szkiców krytycznoliterackich w tym drugim sensie: nie są to recenzje konkretnych książek, ale spostrzeżenia na temat pewnych procesów – głównie w literaturze polskiej, ale nie tylko – oraz na temat roli literatury i krytyki literackiej w życiu społecznym i kulturalnym kraju.

Najważniejszą zaletą tej publikacji jest podejmowanie znanych tematów w nowy sposób, rozbijający stereotypowe myślenie. Dla przykładu: nawet ktoś, kto zna całą twórczość Franza Kafki, może postrzegać ją przez pryzmat najpopularniejszych interpretacji, skupiających się na ukazywaniu przez praskiego mistrza jednostki będącej bez szans w starciu ze zdehumanizowanym, biurokratycznym Systemem. Sam przyłapałem się na takim myśleniu podczas lektury passusów poświęconych temu pisarzowi w książce Szarugi. Mało kto dostrzega u Kafki poczucie humoru, mało kto widzi w nim surrealistę. Szaruga potrafi wskazać takie tropy bez naginania omawianych treści do swoich tez. Budzi w ten sposób u czytelnika uczucie niedosytu. Aż żal bierze, że poświęcił Kafce tylko kilka stron. Takich momentów podczas lektury miałem więcej.

Szaruga poszerza też wiedzę czytelnika na temat literatury poza cenzurą w PRL, uwalniając ją od funkcji czysto politycznych, które, zdaniem wielu współczesnych, pełniła (z pominięciem kwestii artystycznych). Drugi obieg literacki miał wiele twarzy. Szaruga nie tylko odnotowuje przemiany, jakie zaczęły w nim następować od połowy lat 80. – przede wszystkim pojawienie się grupy skupionej wokół „brulionu” – ale też zwięźle opisuje ich artystyczne znaczenie. Współcześnie im odleglejszą przeszłością staje się PRL, tym jego obraz w świadomości społecznej upraszcza się do opozycji My-Oni, a świadomość mieszkańców tego państwa widziana jest wyłącznie przez pryzmat działalności politycznej. Szaruga przywraca temu spojrzeniu właściwe proporcje; w PRL rozwijała się także sztuka jako taka i właściwe rozumienie roli kultury we współczesnej Polsce wymaga uświadomienia sobie, jaką rolę odgrywała ona w Polsce komunistycznej. Również w szkicach poświęconych tej roli w Polsce współczesnej Szaruga starannie unika zarówno banału, jak i kasandrycznych tonów. Nie podejmuje się wyjaśniać, dlaczego literackie spory po 1990 roku stały się do tego stopnia niszowe, że nie są praktycznie w żaden sposób obecne w czasopismach innych niż specjalistyczne, ale samo wskazanie na ten fakt jest cenne (choć jednocześnie pozbawia złudzeń).

Wreszcie analizując niektóre zjawiska charakterystyczne dla polskiej literatury powojennej, autor nie poprzestaje na prostych konstatacjach. Wyraża uzasadnione wątpliwości co do sensu i autentycznego nowatorstwa buńczucznych, prowokacyjnych deklaracji programowych niektórych współczesnych polskich pisarzy i poetów oraz wskazuje na utopijny charakter pojęcia „sztuki wyzwolonej” (od czego?). Talent analityczny Szarugi najlepiej pokazuje jednak szkic poświęcony popularności formy dziennika tworzonego przez pisarza. Większość studiów na ten temat wyjaśnia przyczyny tego zjawiska ogólnie rozumianym „głodem autentyczności” po stronie czytelników. Autor, nie negując prawdziwości tej tezy, wskazuje na jej niewystarczalność i omawia swoje spojrzenie, popierając swoje sądy różnicami między dziennikami np. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Marii Dąbrowskiej, Witolda Gombrowicza i Stefana Kisielewskiego.

Wyjście z utopii to znakomita lektura dla każdego, kto jest zainteresowany literaturą i jej rolą w nowoczesnym społeczeństwie. Skromny zbiór szkiców – w większości już wcześniej publikowanych – poszerza wiedzę i rozumienie czytelnika w najmniej oczekiwanych przez niego obszarach.

Marek Misiak

Leszek SZARUGA, Wyjście z utopii. Szkice , Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2016, seria: Czarna.