Pomoce do dialogu

Powołane w marcu 2011 Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia ma teraz trudną pracę, jako że dialogowi toczonemu przez elity kulturalne towarzyszą podwyższone emocje, a na drodze do porozumienia wyrosły przeszkody.

Tym bardziej inspirująca wydaje się ostatnia inicjatywa Centrum i Wydawnictwa Akademickiego SEDNO opublikowania serii (zaplanowano 10 tytułów) książek dokumentujących los kultury rosyjskiej i tworzących ją ludzi w okolicznościach historycznych, jakie ten los dramatycznie przeobraziły, wystawiając ludzi na najcięższe próby. Zainteresowani zdają sobie sprawę, że otrzymają wiedzę dotychczas niedostępną, rezultat wytrwałych, niełatwych kwerend w archiwach instytucji, organizacji i w zbiorach rodzinnych.

Ukazały się dwie pierwsze pozycje: listy Olgi Frejdenberg i Borysa Pasternaka oraz Losy elity akademickiej Michaiła Robinsona.

Lektura pierwszej jest fascynującym treningiem umysłowym, wysiłkiem niezbędnym, aby poznać smak wymiany myśli dwojga ludzi, które szybują wysoko, ogarniają błyskawicznie ogromne obszary rzeczywistości, swobodnie zawracają w przeszłość i wybiegają poza aktualny horyzont realiów. Nie ma w tych „gęstych” narracjach najmniejszego fałszu, jest najlepszej próby „mądrzenie się” przyszłej profesor filologii klasycznej oraz filozofii i przyszłego literackiego noblisty – blisko spokrewnionych, wychowanych w rodzinno-przyjacielskim kręgu rosyjskiej inteligencji dawnego stylu.

3 kwietnia 1935 roku Borys Pasternak pisał do ciotecznej siostry z Moskwy: „A wiesz, im dalej, tym bardziej, nie bacząc na nic, jestem pełen wiary we wszystko, co się u nas robi. Wiele rzeczy zdumiewa swoją dzikością, ale w końcu zadziwia”. W książce są też listy pisarza do innych osób oraz fragmenty dziennika Olgi Frejdenberg. Wszystko pozwala się zastanawiać nad procesami owych „zdumień” i „zadziwień”, jakim ulegali, choćby przejściowo, ludzie o umysłach wyjątkowo przenikliwych i otwartych, świadomie obecni w szerokim obiegu myśli, zakorzenieni w tradycji kultury rodzimej i europejskiej.

Bohaterowie drugiego tomu serii to wybitni rosyjscy slawiści, także przedstawiciele innych dyscyplin humanistycznych. Ich sylwetki autor przedstawił na podstawie wnikliwych studiów biograficznych, w których istotną rolę odegrała zachowana korespondencja. Losy tych ludzi są od pierwszych kart książki dramatyczne, gdyż ich opis zaczyna się w roku 1917, który stał się cezurą między światem ogólnoludzkich wartości i czasem nieludzkiej utopii, kiedy tradycje humanistyczne radykalnie unicestwiono. A tradycje rosyjskiego słowianoznawstwa, podobnie jak lingwistyki, to ugruntowane na początku XX wieku znaczenie w nauce międzynarodowej. Dzięki tej pozycji późne wnuki mogą dzisiaj nawiązywać do dorobku skazanego na kilkudziesięcioletnie zapomnienie, ale okoliczności tego wyroku muszą odkryć zupełnie na nowo, jak robi to Michaił Robinson.

Rewolucję lutową (1917) bohaterowie książki przywitali raczej przychylnie – jako próbę ograniczenia samodzierżawia, wobec którego wszyscy inteligenci byli krytyczni, ceniąc sprawiedliwość społeczną i współczując doli warstw uciśnionych.

Niepokojące przeczucia przemieniały się wszakże rychło w codzienną rzeczywistość narastającego terroru. Jeden z najwybitniejszych humanistów, akademik Aleksiej A. Szachmatow, pisał do swego kolegi w grudniu 1917 roku: „Na razie mamy przed sobą nieprzeniknioną ciemność. Doświadczamy niewiarygodnego upokorzenia, czytając i słysząc o wyczynach bolszewików. Jeszcze się nie dobrali do uniwersytetu i akademii, ale z pewnością nie omieszkają”.

Obie pierwsze książki z serii, która ma pokazać polskiemu czytelnikowi, jak trudno dzisiejszej rosyjskiej elicie intelektualnej odbudowywać humanistykę, w okresach swobodnego rozwoju zogniskowaną wokół centralnych pytań o kondycję człowieka i świata, są także niezwykle absorbującą lekturą.

Magdalena Bajer

Olga FREJDENBERG, Borys PASTERNAK, Na całe życie. Listy 1910-1954, tłum. Wincenty Grajewski, red. naukowa Danuta Ulicka, Wydawnictwo Akademickie SEDNO, Warszawa 2014. Michaił ROBINSON, Losy elity akademickiej. Rosyjscy slawiści od 1917 roku do początku lat 30. , tłum. Mirosław Skarżyński, red. naukowa Danuta Ulicka, Wydawnictwo Akademickie SEDNO, Warszawa 2014.