Paradoks zniewolenia

Książka ta jest właściwie pracą o paradoksie zniewolenia, które pomaga wyzwoleniu. Dorota Kamińska-Jones w swym prawie 600-stronicowym opracowaniu analizuje przedstawienia kobiet, ale wartość tej pracy wykracza daleko poza to, co sugeruje podtytuł.

Trzeba zacząć od tego, że sam wybór tematu jest oryginalny i jest to pierwsza praca naukowa zgłębiająca rzeczoną problematykę nie tylko w Polsce, ale w ogóle. Autorka przebadała wizerunki kobiet tworzonych w strefie kontaktu indyjsko-brytyjskiego, jaki zachodził od początku XVII do połowy XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem prac pochodzących z drugiej połowy XVIII i XIX wieku. Nastąpiło wówczas zetknięcie dwu odmiennych tradycji: indyjskiej i europejskiej, do Indii zaczęli przybywać brytyjscy artyści, zakładano szkoły sztuk pięknych, nie brakowało jednak również twórców nieprofesjonalnych. Analizie zostało poddane całe spektrum przedstawiających kobiety i tworzonych przez kobiety obrazów. Są to zarówno samodzielne dzieła, jak i ilustracje książkowe, materiały prasowe czy zdjęcia. Ryciny zamieszczane w publikacjach, rozpowszechniane masowo, siłą rzeczy docierały do większej liczby odbiorców, miały tym samym większy wpływ na kształtowanie się opinii i postaw niż samodzielne dzieła, które zresztą też były niejednokrotnie powielane w formie np. pocztówek z reprodukcjami.

Kamińska-Jones, posiłkując się przede wszystkim założeniami teorii postkolonialnej i feministycznej, ale nie ograniczając się do nich, skupiła się w swojej analizie przede wszystkim na tym, jak konstruowano i wykorzystywano te ilustracje w retoryce kolonialnej, ale też jak działały one jako strategie emancypacyjne.

Mamy więc malownicze wizerunki kobiet indyjskich i brytyjskich, ale też kobiety jako element etnograficzny, próby antykizacji Indusek, a także kobiety w służbie narodu. Nie mogło zabraknąć rozdziału poświęconego erotyzacji kobiety, a także konstrukcji kobiety-ofiary. Analizie poddane są też prace, w których na plan pierwszy wysuwa się społeczno-kulturowe tło życia kobiet. Jest w końcu rozdział dotyczący kobiet silnych i niezależnych, poświęcony jednak głównie Brytyjkom.

Niemniej, jak uważa autorka, kolonizacja była czynnikiem wyzwalającym dla kobiet z obu kręgów kulturowych, zarówno brytyjskich, jak i indyjskich. „Obie te grupy działały we wzajemnych interakcjach i nabieranie samoświadomości następowało w wyniku działań w strefie kontaktu. Dla Brytyjek było to uzyskiwanie siły w konfrontacji z przedstawicielkami bardziej ubezwłasnowolnionej nacji kobiet. Dla Indusek możliwość edukacji, którą uzyskały dzięki działaniom kolonizatorów, oraz spotkanie z aktywnymi społecznie kobietami brytyjskimi stanowiły impuls do podjęcia działań na rzecz poprawy swojego losu” – pisze historyczka sztuki. „Brytyjkom zetknięcie się z Induskami dawało poczucie siły we własne możliwości, przyczyniając się w dużym stopniu do rozwoju ruchu feministycznego. Dla Indusek z kolei kolonizatorzy otworzyli możliwości świeckiej edukacji, której były w znacznej większości wcześniej pozbawione. Stopniowo też, wraz ze wzrostem nastrojów narodowych wśród Indusów, zaczęły się aktywnie włączać w walkę o niepodległość, opuszczając zacisza domowe, na które były wcześniej skazane”.

Za sprawą analizy wizerunków kobiet Kamińska-Jones oferuje zatem jednocześnie świeże spojrzenie na kulturę brytyjską i indyjską okresu kolonialnego. Przybliża życie codzienne, warunki życia, obyczaje, w tym formy opresji wywierane wówczas na kobiety, funkcje, ale też rolę kobiet w tych procesach. Niewątpliwym walorem książki są też bardzo ciekawe ilustracje, których na co dzień nie mamy okazji oglądać.

Anna Jawor

Dorota KAMIŃSKA-JONES, Kobieta, sztuka i kolonizacja. Wizerunki kobiet w strefie kontaktu indyjsko-brytyjskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017.