Pamięć o przesiedleniach

Masowe przesiedlenia ludności w Europie Środkowo-Wschodniej po drugiej wojnie światowej były skutkiem decyzji podejmowanych arbitralnie przez możnych ówczesnego świata: Stalina, Roosevelta i Churchilla. Były przymusowe i miały decydujący wpływ na kształtowanie się nowego oblicza społeczności lokalnych w nowych miejscach zamieszkania. Najbardziej dotyczyło to Polski, Niemiec i Ukrainy, nieco mniej Białorusi, Czech i Litwy. W nowych granicach między państwami ruchy ludności odbywały się wielokierunkowo i na ogromną skalę. Mamy na ten temat sporo opracowań historycznych. Ale sygnalizowana książka sytuuje się daleko od polityki i ideologii. Nie ma w niej wielkiej historii, jest to opowieść o zwykłych ludziach, ich codziennych zmaganiach z powojennym losem, narzuconym i wymuszonym.

Jest to socjologiczny opis życia ludzi po przesiedleniach, które często odbywały się w bardzo ciężkich warunkach. W szczegółowej analizie badawczej uwzględnione zostały dwie miejscowości. Na ich podstawie można wyprowadzać uogólnienia i porównania. Żółkiew, przed drugą wojną światową w Polsce, dziś niewielkie miasteczko na Ukrainie, między Lwowem a granicą Polski. Krzyż, były niemiecki Kreuz, który leżał bardzo blisko granicy II Rzeczypospolitej. Nieprzypadkowo w badaniach uwzględnione zostały te dwa miasta, bowiem w nich jak w lustrze odbijają się losy masowych przesiedleń po drugiej wojnie światowej. Ich mieszkańcy znaleźli się w nowej, dotychczas nieznanej rzeczywistości.

Autorka przeprowadziła ponad sto pięćdziesiąt wywiadów z osobami, które były wysiedlone. Pomimo że w czasie wysiedlenia były młode, dziś dobrze pamiętają, jak to wyglądało. Można powiedzieć, że jest to historia oparta na mowie prostej, ale bardzo szczerej, barwnej, żywej, przejmującej, autentycznej. Z treści rozmów wynika, jak ludziom trudno było się rozstać ze ich małymi ojczyznami, w których przodkowie i oni sami mieszkali od wieków. Pozostawiali dosłownie wszystko, musieli jechać gdzieś w nieznane miejsca. Nie wiadomo było, co się może zdarzyć po drodze i co ich może spotkać na nowym miejscu.

Przesiedlenia obejmowały miliony ludzi i rozległe terytoria, w tym wymiarze niespotkane dotychczas na europejskim kontynencie. Bardzo często Polacy w Krzyżu, w mieszkaniach, które mieli zajmować, zastawali Niemców. Podobnie było w Żółkwi, gdzie Ukraińcy ściągali do „Wielkiej Ukrainy”, zmuszając Polaków do szybkiego wyjazdu. Przybysze napotykali ogromne trudności adaptacyjne. Ukraińcy w Żółkwi mieli znacznie łatwiej niż Polacy w Krzyżu. Tu, na nowych ziemiach, zacierała się dawna pamięć. Trzeba było szukać i tworzyć nową tożsamość, było to konieczne do życia w nowej rzeczywistości.

Z książki dowiadujemy się też, jak współcześnie pamięć o przesiedleniach utrwalona jest wśród młodych mieszkańców, którzy urodzili się w Krzyżu i Żółkwi. Dla nich przeszłość nie ma już większego znaczenia. Uważają, że tu się urodzili i tu są. Nie ma już mowy o żadnej tymczasowości, zaciera się pamięć, opowieści dziadków i rodziców. Dla nich wszystko jest zbyt odległe, mało znane i wręcz niedowierzają, że tak mogło być. Na Ukrainie było duże zastraszenie, które w Żółkwi trwało do upadku Związku Radzieckiego. W Polsce także istniał strach przed Niemcami i ich powrotem, ale w pokoleniu młodszym nie ma to większego znaczenia i traktowane jest dosłownie z przymrużeniem oka. W miarę upływu czasu narracje młodego pokolenia tracą szczegóły, głębię i wątek emocjonalny. Im młodsi rozmówcy, tym więcej jest wśród nich osób, których pamięć o przeszłości rodziny jest nikła. Na tym tle nie ma większych różnic między ukraińską Żółkwią i polskim Krzyżem.

Książka jest ciekawa, podejmuje zagadnienia mało znane w najnowszych dziejach naszego narodu i państwa. Wykład jest jasny, język zrozumiały, w osądach dominuje empatia i umiar. Można powiedzieć, że jest to zapisana pamięć o tym, co unika pamięci.

Ludwik Malinowski

Anna WYLĘGAŁA, Przesiedlenia a pamięć. Studium (nie)pamięci społecznej na przykładzie ukraińskiej Galicji i polskich „ziem odzyskanych” , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014, seria: Monografie FNP.