Niezrozumiały świat laboratoriów

W wielu popularnych publikacjach – prasowych i książkowych –autorzy wyrażają zażenowanie lub lęk z powodu częstych we współczesnych społeczeństwach krajów rozwiniętych postaw irracjonalnych lub wręcz antyracjonalnych. Przyczyną tych postaw ma być lęk przed coraz bardziej złożonym i coraz bardziej niestabilnym światem, rządzącym się coraz mniej zrozumiałymi prawami. Takie wyjaśnienie skłania jednak do opuszczenia rąk, gdyż trudno sobie wyobrazić, jak można by się przeciwstawić takiemu procesowi. Trójka autorów Czyich lęków? Czyjej nauki? nie uprawia jednak alarmistycznej publicystyki, lecz naukę, i bada sposób funkcjonowania świata naukowego (a konkretnie – struktur wiedzy) w środowisku społecznym jako takim. Takie spojrzenie powoduje, że pojawiają się również koncepcje środków zaradczych, choć skuteczność tych ostatnich jest rzecz jasna ograniczona. Mówimy tu o wpływaniu na niektórych członków społeczeństwa, a nie o inżynierii dusz rodem z państw totalitarnych (dobrym przykładem jest wskazywane przez autorów zawłaszczanie przez niektóre środowiska pojęcia „natury”, co powoduje nie przybliżanie społeczeństwa do jakiejkolwiek prawdy, lecz uzyskanie władzy nad myśleniem mas).

Teza o wyczerpaniu się oświeceniowego paradygmatu, który pozwalał redukować przednaukowe lęki dzięki nauce i jej praktycznym zastosowaniom, nie jest oczywiście nowa, ale autorzy z rzadko spotykaną precyzją wskazują, jak to wyczerpanie objawia się wokół nas. Skutecznie obalają publicystyczne tezy o „nawrocie do średniowiecza” – to nie nawrót (a już na pewno nie do bardzo wbrew pozorom racjonalnego średniowiecza), a lęki nowego rodzaju. Lęki przed niezrozumiałym światem laboratoriów, a nie przed niepojętymi zjawiskami obserwowanymi w naturze. Nie świadczą też one o żadnej „gorszości” wyrażających je osób w stosunku do „oświeconych” przedstawicieli świata nauki, tylko o przemianach w obrębie samej nauki i o sposobach obecności wiedzy naukowej w dyskursie publicznym. Autorzy bardzo słusznie posługują się przede wszystkim przykładami z obszaru medycyny – zainteresowanie innymi dziedzinami nauki ma często u laików charakter hobbystyczny, ale próby zrozumienia określonych wycinków wiedzy medycznej są znacznie częściej podejmowane z ważkich powodów (chęć zadbania o zdrowie swoje lub bliskich albo choroba własna lub bliskiej osoby). Dziwaczne nierzadko eksperymenty na samym sobie prowadzone przez niektórych zaangażowanych zwolenników medycyny alternatywnej nie są przez autorów prezentowane jako przejaw nieodpowiedzialności czy wręcz paranoi, ale jako – być może źle ukierunkowane – próby samopomocy i samodzielnego dojścia do wiedzy wobec niemożności zrozumienia fachowych źródeł. Szacunek dla drugiej strony stanowi najlepszą bazę dla porozumienia, a jest to cecha spotykana współcześnie w Polsce coraz rzadziej.

Książka nie jest pamfletem na irracjonalność i pseudonaukę ani tym bardziej poradnikiem jak wygrywać w sporach. Tego właśnie autorzy radzą się wystrzegać najbardziej – wygrywania w dyskusjach, gdyż takie zwycięstwo długofalowo nic nie wnosi. Przyczynia się jedynie do konsolidacji szeregów naszych adwersarzy, a w mediach sprzyja tzw. atencjonizmowi – postawy naukowe i nienaukowe są prezentowane jako całkowicie równoważne narracje, a istotne jest tylko, kto zgromadzi więcej zwolenników (jest to zatem zwulgaryzowana realizacja w praktyce koncepcji o prawdzie jako społecznym konstrukcie). Jako przykłady autorzy podają szereg blogów poświęconych popularyzacji nauki i dyskusjom ze zwolennikami innych koncepcji konkretnych zjawisk. Dyskusjom – nie walce. Nie idzie bowiem o to, by tradycyjna nauka była obecna w przestrzeni publicznej za wszelką cenę (a zatem głównie w formie chwytliwych newsów ), lecz by przemieniała myślenie. Nikogo nie zmusi się do przyjęcia prawdy, natomiast zwycięstwo odniesione głównie za pomocą erystycznych chwytów zawsze ma krótki żywot.

Marek Misiak

Andrzej W. NOWAK, Krzysztof ABRISZEWSKI, Michał WRÓBLEWSKI, Czyje lęki? Czyja nauka? Struktury wiedzy wobec kontrowersji naukowo-społecznych , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2016, seria: Badania interdyscyplinarne.