Niełatwe życie premierów

Książka składa się z 30 artykułów charakteryzujących rządy Polski w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Autorzy pochodzą ze szczecińskiego środowiska historyków. Cele, jakie przyświecały omawianej pracy, to wskazanie uwarunkowań powołania każdego gabinetu, ze szczegółową prezentacją sylwetki premiera, omówieniem składu rządu i charakterystyką jego działalności, a także z uwzględnieniem sukcesów lub porażek prowadzących do ustąpienia bądź upadku gabinetu.

Rotacja premierów II RP była znaczna. Szefowie rządów dość często uprzednio byli ministrami, a niekiedy także po złożeniu urzędu otrzymywali teki ministerialne. Najczęściej szefem rządu był Kazimierz Bartel - aż pięciokrotnie, trzykrotnie Walery Sławek i Wincenty Witos, po dwa razy – Władysław Grabski i Józef Piłsudski. Na czele gabinetów stało łącznie 19 premierów. Najdłużej działał rząd Felicjana Sławoja Składkowskiego – ostatni przedwojenny gabinet II RP – od 16 maja 1936 do 30 września 1939. W założeniach miał być prowizoryczny, a prezydent Mościcki z oporami poparł kandydaturę Składkowskiego. Obsadę gabinetu podyktował premierowi Edward Rydz-Śmigły, wcześniej uzgodniwszy ją z Mościckim.

Fachowość poszczególnych premierów i ministrów wykazuje również znaczne zróżnicowanie. Jednak każdy gabinet pozostawił po sobie wyraźny ślad. Źródło autorytetu premiera leżało w jego pracowitości, byciu specjalistą w danej dziedzinie bądź po prostu od obdarowania go przez społeczeństwo uznaniem. Np. źródłem autorytetu Ignacego Paderewskiego były dobre stosunki z zachodnimi mężami stanu decydującymi o przebiegu granic odrodzonej Polski - zwłaszcza granicy zachodniej. Jako szefa rządu cechowała kompozytora jednak „pewna niedbałość i lekkomyślność”; m.in. „noty napływające do Ministerstwa Spraw Zagranicznych ginęły, a potem odnajdywały się w prywatnym mieszkaniu premiera”. Na opinię o szefie rządu rzutowało także postępowanie osób z najbliższego towarzystwa. Zdarzało się, że pani Helena Paderewska, żona premiera, przerywała posiedzenie rządu, tłumacząc się troską o męża. Złośliwi mówili także o pobocznym rządzie, czyli sprzysiężeniu trzech kobiet (Paderewska, Jentysowa, Kotarbińska), które rzekomo miało wywierać presję na polityka.

Niełatwe było życie premierów. Jednak daje się zauważyć – ich poświęcenie dla sprawy polskiej w dobie rozbiorowej, która przypadła na lata ich młodości i niekiedy wieku dojrzałego. Niektórym przyszło później złożyć ofiarę życia za Polskę. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy rozstrzelali Kazimierza Bartla. W radzieckich więzieniach zmarli lub zostali zamordowani Leopold Skulski i Aleksander Prystor. Władze radzieckie przetrzymywały długi czas w więzieniu Leona Kozłowskiego. W niemieckim obozie dla jeńców całą wojnę spędził Kazimierz Świtalski, by po wojnie kolejnych 7 lat być więzionym przez Urząd Bezpieczeństwa. Podobne losy spotkały ministrów.

Każdy rozdział zaopatrzono w fotografię gabinetu i przejrzyste zestawienie obsady stanowisk ministerialnych, łącznie z datami zmian personalnych. Książkę wyposażono również w mapę Warszawy z lat trzydziestych XX w. z zaznaczonymi na niej siedzibami Prezydium Rady Ministrów i niektórymi ministerstwami. Brakuje jednak bibliografii i indeksów.

Bogdan Bernat

Od Moraczewskiego do Składkowskiego. Gabinety Polski Odrodzonej 1918-1939, pod red. Janusza Farysia, Adama Wątora, Henryka Walczaka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, seria: Rozprawy i Studia.