Mity w naszych głowach

Publicystyka naukowa z podgatunku myths debunking (obalanie mitów) stanowi ważną część piśmiennictwa popularnonaukowego w krajach anglojęzycznych. Jest to istotne współcześnie nawet bardziej niż kiedyś, gdyż mass media i Internet sprzyjają szerzeniu się mitycznych przekonań. Książka ta jest przykładem publicystyki naukowej o starannie wypośrodkowanym poziomie fachowości – opisywane zagadnienia nie są w medialny sposób upraszczane, a jednocześnie są zrozumiałe dla laika. To niby oczywiste, a jednak wielu autorów podobnych publikacji osuwa się w jedną lub drugą skrajność.

Największą zaletą książki Jarretta jest nieskupianie się na mitach najbardziej i na pierwszy rzut oka absurdalnych, lecz na tych, które tylko fachowiec może odróżnić od kwestii udowodnionych, a przynajmniej mających status obiecujących hipotez. Znajdziemy tu zatem mit o szczepionkach wywołujących autyzm, choć poświęcono temu tylko trzy strony. Mit ten jest zresztą obalany raz za razem w wielu publikacjach i trudno napisać tu coś autentycznie nowego. Znacznie cenniejsze jest np. wyjaśnienie fałszywości przekonania o wykorzystywaniu przez ludzi tylko pewnej części możliwości mózgu (najczęściej mówi się o 10% lub 30%). Kwestia ta bywa od czasu do czasu poruszana, ale rzadko w tak pogłębiony, zrozumiały i skondensowany sposób jednocześnie. Najcenniejsze zaś moim zdaniem są partie książki poświęcone śmierci mózgowej, bez ideologicznego zacięcia wyjaśniające, czym różni się śmierć mózgowa, śpiączka i trwały stan wegetatywny oraz stan minimalnej świadomości, w jaki sposób stwierdzana jest śmierć pnia mózgu i jakie są jej konsekwencje. Jarrett nie tyle autorytatywnie stwierdza „jak jest”, ile referuje krótko aktualny stan wiedzy (nie ukrywając obszarów, gdzie wciąż nie jest ona pełna), umożliwiając wyrobienie sobie własnego zdania.

Autor nie ukrywa swojego bardzo krytycznego stosunku do mediów, podaje przykłady głównie z czasopism, telewizji i mediów internetowych z Wielkiej Brytanii, można zatem z nieprzyjemnym zdziwieniem przeczytać, że mity o mózgu szerzą nie tylko tabloidy, lecz także renomowane dzienniki, a nawet szacowna telewizja BBC. Wskazuje na całkowicie fałszywe tezy pojawiające się w tych źródłach informacji i na przeinaczenia wynikające z prób sformułowania atrakcyjnych tytułów i syntetycznie ujmujących problem krótkich materiałów. Potwierdza się prawdziwość spostrzeżenia Umberto Eco, że nie ma ucieczki przed złożonością świata, granica pomiędzy syntetycznym ujęciem a zafałszowującym skrótem myślowym bywa bardzo cienka. Jarrett pokazuje też, że od pogoni za efektownymi sformułowaniami czy życzeniowego myślenia i dopasowywania tego, co się widzi, do swoich wyobrażeń, nie są wolni także niektórzy naukowcy – ostrzega zatem, że nie wystarczy się upewnić, iż osoba wypowiadająca się na tematy związane z ludzkim mózgiem jest utytułowanym neurologiem lub psychiatrą, aby uzyskać pewność, że mamy do czynienia z wiedzą, a nie z mitami.

Książka ma bardzo klarowną budowę. Omawiane mity podzielono na osiem grup, zaczynając od tych w dużej części już nieaktualnych (ale – jak mądrze zauważa autor – powracających czasem nieoczekiwanie w mylących przebraniach). Zgrupowanie podobnych mitów obok siebie pozwala nie powtarzać tych samych informacji. Ważne jest także last but not least to, że zarówno osoby żywiące błędne przekonania, jak i czytelnicy, traktowani są z szacunkiem. Jarrett stara się wyjaśnić podłoże poszczególnych mitów bez pomawiania szerzących je osób szerzących o złą wolę lub ograniczenia intelektualne, a jednocześnie po zreferowaniu treści mitu następuje omówienie stanu faktycznego. Dzięki temu czytelnik może zadumać się nad krętymi ścieżkami ludzkiej myśli i po prostu dużo się dowiedzieć na temat autentycznego cudu, jakim jest ludzki mózg.

Marek Misiak

Christian JARRETT, Mózg. 41 największych mitów , tłum. Anna i Marek Binderowie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.