Mit trzech pokoleń

Kino PRL jest obecne w świadomości Polaków w sposób wybiórczy, powszechnie znane są kultowe komedie i kilka monumentalnych filmów historycznych. Mało kto dziś pamięta, że produkcja pełnometrażowych filmów fabularnych była w Polsce przed 1989 r. wyraźnie obfitsza niż obecnie. Nie świadczy to w żaden sposób na korzyść PRL, warto natomiast pamiętać, że produkowane wówczas filmy stanowią bezcenny dokument epoki, i to często nie ponadczasowe kino Wajdy, Zanussiego czy Leszczyńskiego, ale produkcje skażone w różnym stopniu propagandą (od jawnie perswazyjnych filmów z okresu stalinizmu po bardziej zniuansowane treściowo i wyrafinowane artystycznie filmy robione na zamówienie władzy w latach 70.). Jakub Zajdel w Pokoleniach PRL na ekranie podjął udaną próbę przeanalizowania kilkunastu wybranych tytułów z lat 1947-1984 w kluczu trzech pokoleń: koncepcji obecnej w propagandzie PRL od pierwszych lat powojennych po połowę lat 80. „Pokolenie walki” tworzyć mieli działacze komunistyczni prześladowani w okresie międzywojennym i walczący z okupantem; „pokolenie pracy” – budowniczy socjalizmu z czasów Planu Trzyletniego i Planu Sześcioletniego; „pokolenie powinności” – urodzeni po 1945 roku. Wyróżnienie tych trzech formacji pozwala lepiej zrozumieć strukturę działań propagandowych i złożoność przekazywanych tam treści.

Docenić należy przede wszystkim przemyślany wybór omawianych filmów. Zajdel wskazał filmy nie najbardziej znane, ale te, których recepcja przez czynniki oficjalne i sterowaną krytykę była, jego zdaniem, symptomatyczna dla lansowania mitu o trzech pokoleniach PRL. Nie jest to praca stricte filmoznawcza i dlatego analizowane są nie same filmy jako teksty kultury, lecz to, w jaki sposób dokonywały one wysłowienia danego mitu pokolenia i jak dany sposób wysłowienia był odbierany (najczęściej krytycznie, jako niepełny). Zajdel nie odrzuca publikowanych w prasie opinii krytyków i „zwykłych widzów” jako zmanipulowanych, lecz pokazuje, jak ich treść – niezależnie od tego, na ile szczera, a na ile odgórnie sterowana – wyrażała to, jak władze PRL chciały, by obywatele postrzegali samych siebie jako przedstawicieli konkretnego pokolenia. Wśród omawianych tytułów znalazły się dwa filmy socrealistyczne (Jasne łany i Dwie brygady ), dwa przełamujące już w różnym stopniu reguły tej doktryny (dylogia Kawalerowicza Celuloza i Pod gwiazdą frygijską ), dwa z lat 60. (Agnieszka 46 i Molo ), trzy z lat 70. (Album polski , Uciec jak najbliżej i Zakręt ) i jeden z lat 80. (Cień już niedaleko ).

Aby poszerzyć kontekst, w którym funkcjonowały te tytuły, autor szeroko omawia też konkursy na wspomnienia, które rozpisywano już od początku lat 50. dla uczczenia rocznic ogłoszenia Manifestu Lipcowego w 1944 r. i „zjednoczenia organizacji młodzieżowych” w 1948 r. Pozwala to z jednej strony pokazać, że filmy odwoływały się do mitów, które propaganda kreowała wcześniej za pomocą innych środków przekazu oraz że mity te do pewnego stopnia funkcjonowały w świadomości społecznej. Dzięki temu praca Zajdla nie traktuje o kilkunastu zapomnianych filmach z okresu PRL, lecz pokazuje, że Polacy nie byli w tych czasach tak odporni na propagandę, jak chcielibyśmy dziś wierzyć, a porażki czynników oficjalnych w oddziaływaniu na społeczeństwo wynikały z prezentowania, często w atrakcyjnym i nowoczesnym opakowaniu, treści nie tyle zbyt topornych, ile zbyt odległych od doświadczeń odbiorców. Jednocześnie autor wyraźnie podkreśla, że samo skażenie dzieła propagandowymi treściami nie przekreśla jego wartości artystycznej. Warto pamiętać o tym dziś, gdy decydujemy, co z literatury i kina tamtych czasów warto ocalić od zapomnienia.

Ostatnią, ale nie najmniej ważną zaletą tej książki jest jej płynność narracyjna. Po lekturze fragmentów omawiających zamierzenia twórców i treść filmów czytelnik z lekkim niepokojem oczekuje na omówienie recepcji, przeczuwając, że nie będzie to przyjemne. Praca naukowa, którą można czytać niczym powieść – takich nam brakuje.

Marek Misiak

Jakub ZAJDEL, Pokolenia PRL na ekranie w kontekście dokumentów prasowych z epoki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2018, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.