Migawki z Doświadczenia Przełomu

Tematem swojej pracy czyni Agnieszka Czyżak Doświadczenie Przełomu, którego symboliczną datą jest rok 1989. Przeobrażeniom zaczęły ulegać najważniejsze dla funkcjonowania wspólnoty sfery: polityczna, społeczna, obyczajowa. Oczekiwano od literatury arcydzieła albo chociaż ważnego Tekstu, który dokumentowałby tę cezurę. Tak się jednak nie stało, nadzieje zostały zawiedzione. Nie ukazało się żadne dzieło na miarę wydarzeń. Co nie oznacza, że starsi i młodsi pisarze nie podejmowali próby ogarnięcia wielości zmian i zamętu świadomości zbiorowej. Jednak, jak ocenia to Czyżak, rezultaty były cząstkowe, aspektowe. Teksty, które poddaje oglądowi w swojej pracy, są mimo wszystko swego rodzaju odtworzeniem dokumentu „migotliwej świadomości dwudziestopięciolecia”.

Przestrzenie Doroty Masłowskiej – od tego rozdziału zaczęłam lekturę pracy, mimo że autorka zamieszcza go gdzieś w połowie książki. Mój stosunek do powieści Masłowskiej jest mocno ambiwalentny, ciekawiło mnie zatem bardziej wnikliwe rozpoznanie jej twórczość.

Czyżak, wypowiadając się o pierwszej powieści Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną , wskazuje na jej silny związek z realiami procesu transformacji. Debiutancka powieść Masłowskiej wyrasta wręcz na „brutalistyczny” obraz współczesnej Polski. Jej przestrzeń odzyskanej po latach wolności nie jest wcale przestrzenią sukcesu, rozwijających się karier, wykorzystywanych możliwości, lecz powielanych gestów bezradności, rodzącej się frustracji.

W Pawiu królowej , stylizowanym według reguł piosenki hip-hopowej, Masłowska z kolei kreuje obraz Warszawy jako przestrzeni szybkich medialnych karier, walki o „sukces”, pogoni za ulotną „tabloidową” sławą. Bohaterowie zagubieni, niepewni, błądzą po labiryncie miasta ku nieokreślonej przyszłości. Podobnie zresztą w trzeciej powieści, skądinąd mocno rozczarowującej, Kochanie, zabiłem nasze koty , miasto staje się przestrzenią zaludnioną przez ponowoczesnych „ludzi bez właściwości”, w dodatku określoną i ograniczoną przez ich nijakość.

Michał Witkowski chwyta się z kolei w swojej twórczości świata, który wielokrotnie bywał określany jako „nieprzedstawialny”, niemożliwy do zamknięcia w ramach tekstu literackiego. Rzeczywistość PRL-u jest w jego prozie stałym punktem odniesienia. Lubiewo – opowieść o „wymierającym gatunku” homoseksualistów – stało się bodaj głosem najbardziej wyrazistym i doskonale wpisującym się w przekonanie wielu badaczy, że rzeczywistość PRL-u nadal pozostaje sferą koniecznych eksploracji.

Czyżak podejmuje również temat narkotyków w literaturze po przełomie 1989 roku. Tu oczywiście pojawia się debiutancka Heroina Tomasza Piątka, w której narkotyki zostały ukazane jako problem jednostki, ale też jako nieusuwalny element życia zbiorowego.

I chyba najciekawszy rozdział – choć nie jestem pewna, czy dla przyszłych mam, a może właśnie dla nich? – Macierzyństwo rejestrowane . Opowieści o ciąży, porodzie i trudnych pierwszych miesiącach macierzyństwa były wypełnieniem luki, a zarazem kolejnym badaniem możliwości artykułowania nieprzekładanych wcześniej na tekst literacki doświadczeń. Zapiski składające się na Polkę Manueli Gretkowskiej są właśnie taką próbą ujęcia w słowa fenomenu macierzyństwa i skupienia uwagi na specyfice jego początków. Powieść Gretkowskiej jest wręcz wyzwaniem rzuconym wszystkim tym, którzy traktują macierzyństwo jako prosty, oczywisty i niepodlegający jakimkolwiek roztrząsaniom etap w życiu kobiety. Jej relacja przekształca się w zapis skargi na niezrozumiałe okrucieństwo natury, próbę wyartykułowania jej nieludzkiego charakteru.

Autorka podzieliła swoją pracę na trzy części. Dwie pierwsze traktują o prozie, ostatnia poświęcona została poetom, najstarszym, niedawno zmarłym, ich późnym niezgodom, przypomnieniom i pożegnaniom. Wyszła z słusznego założenia, że jeśli nie można wykreować przekonującego obrazu Całości Doświadczeń Przełomu, należy zadowolić się próbą odkrywania fragmentów. Próbą jak najbardziej udaną.

Małgorzata Pawełczyk

Agnieszka CZYŻAK, Świadectwo rozproszone. Literatura najnowsza wobec przemian, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2015, seria: Filologia Polska.