Mechanizmy nowoczesności

Nowoczesność to zagadnienie wieloznaczne, które należy analizować w nawiązaniu do szerokich kontekstów kulturowych. Wojciech Musiał prezentuje czytelnikom trzy typy modernizacji z trzech okresów historii naszego kraju. Walorem książki jest rzetelność naukowa. Pewne zastrzeżenia może budzić natomiast styl autora, posługuje się on bowiem nie zawsze przystępnym językiem. Warto się zastanowić, czy teksty naukowe nie powinny poruszać także wyobraźni, wzbudzać emocji oraz zapadać w pamięć. Może zadaniem autora książki naukowej powinno być zbudowanie warsztatu, który spełniałby oczekiwania zarówno recenzentów akademickich, jak i zwykłych czytelników, zainteresowanych historycznymi i współczesnymi wątkami podejmowanymi w naukach społecznych.

Odbiorca pracy Musiała może zapoznać się zarówno ze – zwykle wieloznacznymi, określanymi przez szerokie konteksty, także geopolityczne – przyczynami modernizacji, charakterem owego procesu i jego postulowanymi, jak i rzeczywistymi skutkami. We wstępie zostały opisane założenia metodologiczne, czyli: pytanie badawcze, twierdzenia, określenie jednostek analizy, źródła danych oraz sposób ich odczytania i kryteria interpretacji. „Pytanie brzmi: jakie polityki modernizacyjne prowadziły polskie rządy w latach 1918-2004?”.

Autor przedstawia czas międzywojnia, socjalizmu oraz okres najnowszej historii polskiej w kontekstach teoretycznych, prezentuje teorie modernizacji, a także modele jej wyjaśniania. Nawiązuje do pojęć takich jak postęp, nowoczesność i ponowoczesność, odwołując się do reinterpretacji powyższych terminów, których dokonywali – w odniesieniu do różnych państw, czasów i kultur – analitycy mechanizmów nowoczesności. Na przykład „z końcem lat sześćdziesiątych paradygmat modernizacyjny zaczął gwałtownie tracić na znaczeniu, a Wallerstein stwierdził wprost, że teoria modernizacji po prostu umarła”. Musiał przywołuje m.in. modele przeprowadzania modernizacji, impulsy służące do wdrożenia procesu unowocześniania, aktorów modernizacji (zawsze były to elity danego czasu), jej wymiar polityczny oraz przeobrażenia w życiu publicznym.

Wszystkie powyższe czynniki kształtowały modernizację gospodarczą oraz warunkowały zarówno postawy grup społecznych, jak i przedstawicieli poszczególnych partii i organizacji. Na kartach publikacji powraca więc zagadnienie debaty prowadzonej nieraz w obliczu bardzo skomplikowanych realiów geopolitycznych, np. w okresie tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Musiał podkreśla np., że w okresie międzywojnia „problem przeludnienia agrarnego pozostał nierozwiązany”, więc potencjał modernizacyjny naszego kraju, opartego na rolnictwie, „należy uznać za słaby”.

Z drugiej strony wiadomo, że zahamowanie planów unowocześniania państwa wiąże się z sytuacją geopolityczną: zagrożeniem wschodnich granic Polski. Zagrożeniem, które okazało się po drugiej wojnie światowej narzuconą Polakom rzeczywistością. Realia ustroju opartego na planowanej odgórnie gospodarce zdeformowały czterdzieści lat naszej dwudziestowiecznej historii. „Modernizacja oparta na modelu sowieckim” stała się najgorszą z możliwych alternatyw: „projekt komunistyczny okazał się próbą selektywnej, nieudanej i niezwykle kosztownej modernizacji”. Lata 1945-1989 można uznać za czas jałowy, przeciwieństwo nowoczesności w kontekstach cywilizacji oraz kultury zachodnioeuropejskiej. Zawsze natomiast pojęcia, które kojarzą się z modernizacją, takie jak: kreatywność, innowacje, odwaga, stanowią wyzwanie dla wszystkich angażujących się w życie publiczne.

Agnieszka Palicka

Wojciech MUSIAŁ, Modernizacja Polski. Polityki rządowe w latach 1918-2004 , Wyd. Nauk. UMK, Toruń 2012, seria: Monografie FNP.